ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Ο Πανασός όπως δείχνει το όνομά του έχει ρίζες προελληνικές παρ' όλο που οι ιστορικοί δεν αναφέρουν κρητική πόλη μ' αυτό το όνομα. ("Κρητικά χρονικά", Ι, σελ. 400)

Για πρώτη φορά συναντάται σε γραπτό κείμενο το 1280 σε συμβόλαιο του συμβολαιογράφου του Χάντακα Leonardo Marcello και αναφέρεται ως Panasso.

Αναφέρεται, επίσης, σε έγγραφα του Δουκικού Αρχείου του Χάντακα το 1369 ως Panasso και Panassos. Tο 1577 αναφέρεται στην επαρχία Καινουργίου από τον Fr. Barozzi ως Banasso και με το ίδιο όνομα το 1583 από τον Καστροφύλακα με 319 κατοίκους και από το Βασιλικάτα (Μνημεία Κρητικής Ιστορίας V, σελ. 118) το 1630.

Στις 10 Μαρτίου 1671 συνάπτεται αγοραπωλητήριο ακινήτων που βρίσκονται στην περιοχή του Πανασού. (Κώδ. 2, σελ. 11, Τουρκικά Αρχεία Ηρακλείου).

Στην τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται Banaso με 56 χαράτσα (Ν. Σταυρινίδη "Μεταφράσεις" Β', σ.124). Υπήρχαν πλούσιοι 34, μεσαίας τάξης 16, πτωχοί εργαζόμενοι 6.

Το 1672 αναφέρεται στον Μπανασό ένας εξισλαμισμός.

Λίγο πριν την επανάσταση του Δασκαλογιάννη 1770 κάποιοι Σφακιανοί, προσποιούμενοι τους εμπόρους λιμαίνονταν την επαρχία Καινουργίου φονεύοντας τους εχθρούς τους και αρπάζοντας τα ζώα των χωρικών τα μετέφεραν ανενόχλητοι στα Σφακιά και γενικά διαπράτοντας κάθε κακούργημα έφευγαν και τους διαδέχονταν άλλοι. Αυτοί φιλοξενούνταν στα σπίτια των εκεί προσωρινά εγκατεστημένων συγχωριανών τους, Σφακιανών. Η αναταραχή που επικρατούσε λόγω της ανακατανομής των φορολογικών δελτίων στην επαρχία Σφακίων καθιστούσε τις σχέσεις Σφακιανών και κατοίκων της επαρχίας Καινουργίου ιδιαίτερα τεταμένες. Συχνά βέβαια και μερικοί απ' αυτούς έχαναν τη ζωή τους.

΄Ενα τέτοιο περιστατικό φέρεται να διαδραματίστηκε στον Πανασό και τις προεκτάσεις του τις μεταφέρουμε αυτούσια όπως φαίνεται στον Κώδ. 11 , σελ. 10 των Τ.Α.Η. του Νίκου Σταυρινίδη στο βιβλίο του " Συμβολή εις την ιστορίαν των Σφακίων (1645-1770) ".

Στην "Ιστορία της Κρήτης" του Βασίλη Ψιλάκη Γ' τόμος σελίδα 209, αναφέρεται: "Αλλωστε πολλάς φοράς οι αγριάνθρωποι αυτοί, φθονούμενοι μεταξύ τους και διαπληκτιζόμενοι αλληλοεφονεύοντο και ονομαστή και ευεργετική δια την Κρήτη ήταν τότε η εξολόθρευσις του συγχρόνου του ήρωος Λογίου, του εσπέχη Αναδάκη από τον Πανασό, ο οποίος εφονεύθη εις την Γέργερη από τους ομοίους του αντιζήλους και αντιπάλους καπανταήδες...".

Ο χαρακτηρισμός "αγριάνθρωποι" αφορά Τούρκους που συχνά δημιουργούσαν προβλήματα.

Στην επανάσταση του 1821 οι Τούρκοι κατέφυγαν σε πύργο που υπήρχε στην τούρκικη γειτονιά που βρισκόταν Ν.Α. του χωριού και απείχε από το χωριό περίπου 500 μέτρα, από την οποία σώζονται τα απομεινάρια κάποιων τοίχων, μάρτυρες αδιάψευστοι μιας άλλης εποχής.

Οι επαναστάτες θέλησαν να τον καταλάβουν. Μια ομάδα με επικεφαλής τον Αστρινό Χατζηδάκη από τα Βορίζα επιχείρησε το τόλμημα, που κατέληξε στο θάνατο του Χατζηδάκη που σκοτώθηκε από τις σφαίρες των Τούρκων, καθώς ορμούσε στην πόρτα του πύργου. Οι σύντροφοί του κατόρθωσαν να γλιτώσουν φεύγοντας , εγκαταλείποντας την προσπάθεια της εκπόρθησης του πύργου. ( Ν. Σταυρινίδη," Καπετάν Μιχ. Κόρακας ")

Σημειώνουμε εδώ ότι η επίθεση αυτή πιθανόν να εκδηλώθηκε από το σημερινό επαρχιακό δρόμο προς την εκκλησία της Παναγίας της Καρδιώτισσας που το έδαφος έθετε σε μειονεκτική θέση τους επιτιθέμενους, αλλά από την άλλη τους έδινε διέξοδο σε περίπτωση αποτυχίας, μια και η γειτονιά των Χριστιανών του χωριού ήταν πολύ κοντά τους.

Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ως Panasu με 6 χριστιανικές και 12 τουρκικές οικογένειες.

Στον κώδικα 94 σελ. 47 του Τ.Α.Η. αναφέρεται ότι το 1836 (έγγραφο 1252) υπήρχε στον Πανασό τζαμί, που αφιερωτής του ήταν ο Ναζίγ αγά Ζαντέ Αρίφ αγάς.

Στον ξεσηκωμό του 1866 ο Πανασός παίρνει ενεργό μέρος και τα αντίποινα είναι σκληρά.

Σε έγγραφα της περιόδου 1864-1874 αναφέρεται ο Πανασός σαν ένα από τα χωριά που υπήρχαν ενοικιαζόμενα κτήματα με ιδιοκτήτη την Ιερά Μονή Επανωσήφη. (Βλ. Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης τόμος Α΄ σελ. 57 του Ν. Ψιλάκη).

Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται Μπανασός στο δήμο Ζαρού με 103 χριστιανούς και 104 Τούρκους.

Το 1898 ο Πανασανός καπετάνιος Δασκαλογιώργης παίρνει μέρος με την ομάδα του στη μάχη των Αρχανών και διακρίνεται.

Το 1900 γράφεται Πανασός στον ίδιο δήμο με πληθυσμό 185 κατοίκους, και το 1920 γίνεται έδρα ομώνυμης κοινότητας με πληθυσμό 247 κατοίκους.

Το 1941-1944 ο Πανασός οργανώνεται και αγωνίζεται ενάντια στον κατακτητή.

Το 1989 σύμφωνα με το Π.Δ. 119/89 συνενώνεται με τις κοινότητες Γέργερη και Νίβριτο και δημιουργούν το Δήμο Ρούβα. Η συνένωση τίθεται σε ισχύ από την 1-1-1995.

Στην απογραφή του 1991 ο Πανασός έχει πληθυσμό 395 κατοίκους.

Σχετικά με την ετυμολογία του ονόματος Πανασός έχει πλεχτεί ένας ωραίος μύθος που έχει δημοσιευτεί στην εφημερίδα "Αλλαγή" το Μάη του 1964 από τον Πέτρο Φουκάκη.