Ο ΠΑΝΑΣΟΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ
ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1941-1944

Ο Πανασός την περίοδο 1941-1944 πρόσφερε αρκετά στην Εθνική Αντίσταση κατά των κατακτητών. Μεγάλος αριθμός των κατοίκων του ήταν οργανωμένος στο Ε.Α.Μ. Οι μικρότεροι σε ηλικία είχαν ενταχθεί στην Ε.Π.Ο.Ν. Σημαντική εξάλλου υπήρξε και η προσφορά των γυναικών. Οι παραπάνω οργανώσεις είχαν δραστηριοποιηθεί καθ' όλη τη διάρκεια της κατοχής. Με την απελευθέρωση ο καθένας από τα μέλη τους πήρε το δρόμο του ανάλογα με την ιδεολογία που πρέσβευε.

Άξιο προσοχής είναι το γεγονός ότι σε όλη τη διάρκεια των τρισήμισι χρόνων που έμειναν εδώ οι Γερμανοί δε σημειώθηκε ούτε ένα κρούσμα προδοσίας. Σ' αυτό βοήθησε αφ' ενός μεν τα αισθήματα των κατοίκων, αφ' ετέρου δε η συσπείρωση και η δυναμική της Οργάνωσης που αποτελούσε αποτρεπτικό παράγοντα σε όποιον επίδοξο απλώς το σκεπτόταν.

Πρωτεργάτης και ιδρυτής του Ε.Α.Μ. στον Πανασό ήταν ο Γεώργιος Κυπράκης με συνεργάτες τους:

Λευτέρη Δασκαλάκη (αρχηγός)
Κογκάκη Μανόλη
Φραγκομιχελάκη Γεώργιο
Ζαργιανάκη Μανόλη.

Η εκπαίδευση γινόταν έξω από το χωριό σε διάφορες τοποθεσίες και φυσικά πάντα νύχτα. Οι εκπαιδευτές ήταν άτομα που έστελνε το κεντρικό γραφείο της οργάνωσης από το Ηράκλειο.

Το πλαίσιο των υποχρεώσεων της οργάνωσης ήταν το εξής: Η συγκέντρωση προϊόντων και η τροφοδοσία των αντάρτικών ομάδων που δρούσαν στη γύρω περιοχή. Για το σκοπό αυτό είχε διατεθεί μια αποθήκη στο σπίτι του Δαμιανάκη Κανσταντίνου του Χ. (Χρονοκωστή).

Οι επισκέψεις των ανταρτών στον Πανασό γινόταν στο σπίτι του Κογκάκη Μανόλη στα Πλακάλωνα (στην πάνω γειτονιά του χωριού) γιατί εκεί δεν έμεναν Γερμανοί και σε περίπτωση ερχομού τους, η διαφυγή ήταν εύκολη προς τα βουνά. Την υποχρέωση παρακολούθησης των κινήσεων των Γερμανών κατά την ώρα των συσκέψεων είχαν επιφορτιστεί οι Επονίτες. Εδώ αξίζει να υπογραμμιστεί ότι το σπίτι του Κογκομανόλη αποτελούσε τόπο συγκέντρωσης των μελών της Οργάνωσης. Αρκετές φορές διέτρεξε τον κίνδυνο να αποκαλυφθεί ο ρόλος του με τις ευνόητες συνέπειες. Η γρήγορη όμως και αποτελεσματική αντίδραση των αγωνιστών που βρίσκονταν μέσα μηδένιζε τις τυχόν υποψίες του κατακτητή.

Σ' ένα τέτοιο περιστατικό βρίσκονταν μέσα στο σπίτι δύο μέλη του επαρχιακού ο Τσακύρης και ο Μαμαλάκης, που είχαν έρθει για ενημέρωση και πολλά οργανωμένα μέλη από το χωριό. Ξαφνικά ο σκοπός μπαίνει τρέχοντας μέσα και ειδοποιεί ότι τρεις Γερμανοί έρχονται προς τα εκεί. Χρόνος για να φύγουν δεν υπήρχε, Έπρεπε να βρουν τρόπο να δικαιολογήσουν τη μάζωξη. Αποφασίζουν να κάμουν μια αρραβώνιαση και πραγματικά οι νέοι που θα έπαιζαν τους πρωταγωνιστικούς ρόλους ήταν η Δαμιανάκη Κλεάνθη και ο Βλαχάκης Νικόλαος από τα Κεράσια Μαλεβιζίου. Στρώθηκε τραπέζι και ο Πολύδωρος Κογκάκης έτρεξε δίπλα στο πατρικό του και έφερε τη λύρα του. Ο σπιτονοικοκύρης ανέλαβε να καθυστερήσει τους στρατιώτες.

Όταν έφθασαν οι Γερμανοί στο σπίτι όλα ήταν έτοιμα. Ήταν και αυτοί καλοδεχούνενοι αφού μάλιστα ήρθαν με πρόσκληση του οικοδεσπότη. Ευχήθηκαν στο "καινούριο αντρόγυνο" και κάθισαν αρκετή ώρα και απόλαυσαν το κρασί και την παρέα. Φεύγοντας έδωσαν την άδεια να γλεντήσουν μέχρι το πρωί. Μόλις έφυγαν ο αρραβώνας διαλύθηκε, μια και οι πρωταγωνιστές του περιστατικού ήταν πρώτα ξαδέρφια.

Μέσα στις αρμοδιότητες της οργάνωσης ήταν η ασφαλής παραμονή των συμμάχων που έρχονταν στον Πανασό μέχρι την αναχώρησή τους.
Τον Ιούλιο λοιπόν του 1943 ήρθε ένας Άγγλος στρατιώτης και ζήτησε βοήθεια. Την υποχρέωση να προσφέρουν στον Άγγλο ασφάλεια και τροφή ανέλαβαν οι Επονίτες Γεώργιος και Ζαχαρίας Δασκαλάκης του Μ., Ανδρέας και Στυλιανός Φραγκομιχελάκης και Γεώργιος Δασκαλάκης του Εμμ. Τον οδήγησαν στη θέση Μετόχι που είχαν αγροτικές περιουσίες και έτσι οι συχνές παρουσίες τους εκεί δε θα προκαλούσαν υποψίες. Οι μέρες κύλισαν χωρίς κανένα απρόοπτο και το τελευταίο βράδυ που τους ανακοίνωσε ότι το επόμενο πρωί θα έφευγε, αφού τους ευχαρίστησε, τους έγραψε σ' ένα χαρτί τη διεύθυνσή του στη Αγγλία και τους κάλεσε να τους φιλοξενήσει αν καμιά φορά πηγαίνανε στη χώρα του.

Τον Αύγουστο του 1943, ο Στυλιανός και ο Κώστας Φραγκομιχελάκης βρήκαν στη θέση "Βίδος" ένα σιδερένιο κουτί που από λάθος είχε πέσει εκεί με αλεξίπτωτο. Με τη βοήθεια του θείου τους Πολύδωρου Δασκαλάκη, αφού το φόρτωσαν στο γάιδαρο κρύβοντάς το με δυο δεμάτια ξύλα το μετέφεραν στο σπίτι τους. Όταν διαπιστώθηκε ότι ήταν πομπός μεγάλης αξίας, το έκρυψαν στον τοίχο διπλανού χαλάσματος. Μέσω της οργάνωσης ειδοποιήθηκε ο Γεώργιος Σεβαστάκης από τα Πρεβελιανά που ήταν αξιωματικός του στρατού που τον παρέλαβε μετά από μια βδομάδα και τον παρέδωσε στους Άγγλους.

Το Φλεβάρη του 1944 αγγλικά αεροπλάνα έριξαν εφόδια για τους αντάρτες. Από λανθασμένη εκτίμηση της περιοχής έπεσαν στις κορυφές μεταξύ Πανασού και Γέργερης. Ο Σταύρος Δουλγεράκης που το αντιλήφθηκε ειδοποίησε το Λευτέρη Δασκαλάκη και Γεώργιο Φραγκομιχελάκη. Οι τρεις τους πήγαν στην περιοχή ρίψης και εντόπισαν ένα πλήρες σύστημα ασυρμάτου και άλλα εφόδια ιματισμού μικρότερης αξίας. Τα μετέφεραν στο πατρικό του τρίτου και αφού τα συσκεύασαν τα έκρυψαν σ' ένα λάκκο που έσκαψαν στο στάβλο και μετά σε άλλα σημεία. Για να τα παραδώσουν έκλεισαν ένα ραντεβού στα Σελιά στην κορφή του βουνού. Εκεί τους περίμεναν ένας Άγγλος αξιωματικός, ο Μιχάλης Αρβανιτάκης από τη Μεγάλη Βρύση, ο Γεώργιος Δραμουντάνης από τα Κάτω Μούλια και άλλοι αντάρτες. Μετά την παράδοση ο Άγγλος τους έκοψε απόδειξη παραλαβής για τα εφόδια που παρέλαβε. Την παράδοση των εφοδίων είχαν αναλάβει οι Λευτέρης και Γεώργιος Δασκαλάκης του Μ., Γεώργιος Φραγκομιχελάκης, Κογκάκης Μανόλης, Ζαργιανάκης Μανόλης και Κωστής Δαμιανάκης.

Τέτοια περιστατικά που απαιτούσαν εχεμύθεια και ιδιαίτερη προσοχή συνέβησαν αρκετά την περίοδο της κατοχής και είχαν όλα την επιθυμητή έκβαση. Αυτό υποδηλώνει τη συστηματικότητα της Οργάνωσης που γνώριζε καλά ότι ένα στραβοπάτημα θα έθετε σε κίνδυνο το χωριό ολόκληρο. Ο Νικόδημος Κριτσωτάκης στο βιβλίο του "Σημαδιακά χρόνια" εκδόσεις Δωρικός, αναφέρει κάποιες επαφές που είχε σαν καπετάνιος του ΕΛ.Α.Σ. με την Οργάνωση του Πανασού.

4 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1944-ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΟ ΒΟΥΝΟ

Στο γεγονός αυτό νομίζω ότι πρέπει αν σταθούμε λίγο περισσότερο για το λόγο ότι υπήρξε και τραυματισμός, μετά από συμπλοκή με τους Γερμανούς.

Έπρεπε η Οργάνωση του Πανασού να εφοδιάσει με τρόφιμα τους αντάρτες που βρίσκονταν στο βουνό. Την επιχείρηση αυτή ανέλαβαν να φέρουν σε πέρας οι Γεώργιος Κυπράκης του Εμμ., Στυλιανός Ζαργιανάκης του Ι., Αριστείδης Κογκάκης του Χαρ., Ανδρέας Φραγκομιχελάκης του Χαρ., Γεώργιος Δασκαλάκης του Μιχ., Κωνσταντίνος Δαμιανάκης του Ι. και Γεώργιος Δασκαλάκης του Εμμ.

Η ομάδα αφού συσκεύασε τα τρόφιμα σε σακιά των 15-20 οκάδων το καθένα, στο σπίτι του Μανόλη Κογκάκη, ξεκίνησε στις 12 τα μεσάνυχτα για το βουνό. Η διαδρομή ήταν δύσκολή, μέσα από απάτητα περάσματα και κακοτοπιές για λόγους ευνόητους. Κατά τις 11 η ώρα το πρωί έφθασαν στο λημέρι των ανταρτών, που τους δέχτηκαν εγκάρδια. Το λημέρι βρισκόταν στα βουνά της περιοχής των Ανωγείων, στη θέση Τσουνιά. Αρχηγός τους ήταν ο Γιάννης Ποδιάς με συνεργάτες τους τον Θεοδωράκη (Συνταγματάρχη από τους Ασίτες) και τον Κ. Μαμαλάκη (δικηγόρο από το Ηράκλειο).

Έψησαν γρήγορα από τα τρόφιμα που τους πήγαν τα κουκιά και κάθισαν όλοι μαζί να φάνε. Δεν πρόλαβαν όμως γιατί ένας βοσκός τους ειδοποίησε ότι οι Γερμανοί ήταν κοντά. Η ομάδα που ήρθε από τον Πανασό είχε μόνο ένα όπλο και οι αντάρτες δεν είχαν να τους εξοπλίσουν. Έτσι αυτοί ανέλαβαν τις σκοπιές για να μην τους κυκλώσουν οι Γερμανοί. Έφυγαν όλοι από το λημέρι και πήγαν απέναντι σε μια κορφή ώστε να βλέπουν τον εχθρό καθώς ανέβαινε. Η μάχη άναψε για τα καλά και σ' αυτή τη φάση τραυματίστηκε ο Γιώργης Δασκαλάκης του Μιχαήλ. Η μάχη άρχισε να κλείνει με το μέρος των Γερμανών και οι αντάρτες με τάξη υποχώρισαν προς άλλη κατεύθυνση για να αποφύγουν τον εχθρό. Τον τραυματία μετέφερε στην πλάτη του ένας Ιταλός που είχε ανέβει στο βουνό γιατί δε συμπαθούσε τους Γερμανούς.

Παρακάτω αντάμωσαν μια ανωγειανή ομάδα ανταρτών με αρχηγό το Λογ. Κάβο που έδωσαν ένα γαϊδούρι που είχαν για να μεταφερθεί ο τραυματίας, που είχε επιδεθεί πρόχειρα. Όταν στρατοπέδευσαν σε κάποιο ομαλό μέρος για να περάσουν τη νύχτα, ο γιατρός Σταυρακάκης (πεθερός του πρώην βουλευτή Μ. Παπαστεφανάκη) τον εξέτασε και διαπίστωσε ότι το τραύμα στο δεξί πόδι δεν ήταν σοβαρό αφού δεν είχε σπάσει κόκαλο.

Την επομένη το πρωί οι Αριστείδης Κογκάκης, Ανδρέας Φραγκομιχελάκης, Γεώργιος Δασκαλάκης του Εμμ. και ένας αντάρτης συνόδευσαν τον τραυματία στην Αξό, στο σπίτι του δασκάλου Κωστή Δαφέρμου. Αυτός τον παρέλαβε και θα έμενε εκεί μέχρι να γίνει καλά. Το ίδιο βράδυ ο τραυματίας μεταφέρθηκε σ' ένα μετόχι στα Κατεργιανά και την επομένη στον Καμαριώτη. Οι υπόλοιποι τρεις, αφού τον ευχαρίστησαν έφυγαν και μετά από πολλή ταλαιπωρία δύο ημερόνυχτων έφθασαν στον Πανασό.

Οι πληροφορίες που αφορούν την περίοδο της κατοχής 1941-1944 προέρχονται από τα απομνημονεύματα του Ανδρέα Φραγκομιχελάκη και είναι διασταυρωμένα όσο είναι δυνατόν με τους πρωταγωνιστές της εποχής.

Οι νέοι της Ε.Π.Ο.Ν. συχνά έπαιζαν και το ρόλο του ταχυδρόμου. Ο Πέτρος Χουστουλάκης μετέφερε δύο φορές έγγραφα, που αφορούσαν τις κατά τόπου οργανώσεις, στο Βαλί και τη δεύτερη φορά σε κάποιον Δακανάλη στο Μαδέ.

Όσο έρχεται κανείς σε επαφή με τις καταστάσεις και τα πρόσωπα της εποχής που περιγράφομε τόσο ξεδιπλώνονται και οι πτυχές των γεγονότων που όσο είναι ακόμα καιρός έχομε υποχρέωση να διασώσουμε.