Η Περιοδος 1856

Την ανάγκη ανέγερσης μεγάλου μητροπολιτικού ναού στο Ηράκλειο κατέστησε η ανάπτυξη της χριστιανικής κοινότητας του Ηρακλείου κατά τα μέσα του 19ου αιώνα. Η κοινότητα του Ηρακλείου στις αρχές του αιώνα δεν αριθμούσε περισσότερο από 2000 άτομα. Όμως μετά τις παραχωρήσεις του Χάττι Χουμαγιούν (1856) και το κίνημα του Μαυρογένη (1858) όπου ο σουλτάνος υποχρεώθηκε να παραχωρήσει στην Κρήτη ιδιαίτερα προνόμια θρησκευτικά, φορολογικά, διοικητικά και δικαστικά παρατηρείται μια αύξηση του πληθυσμού της κοινότητας του Ηρακλείου.

Σημαντικό βήμα για την ανάπτυξη της χριστιανικής κοινότητας ήταν η σύσταση του θεσμού των Δημογεροντιών. Τα αποτελέσματα των νέων ρυθμίσεων φάνηκαν αμέσως. Η Δημογεροντία του Ηρακλείου, που συγκροτήθηκε από τα επιφανέστερα και δραστηριότερα στοιχεία της χριστιανικής κοινότητας, ανέπτυξε αξιοθαύμαστη δραστηριότητα, καθώς ανέλαβε την πλήρη και αποκλειστική διαχείριση των θεμάτων της κοινωνικής πρόνοιας και της εκπαίδευσης. Ο ρόλος της εκκλησίας ενδυναμώθηκε, αφού ο εκάστοτε Μητροπολίτης κατείχε την προεδρία της Δημογεροντίας.

Μέσα στο ευνοϊκό αυτό κλίμα των νέων συνθηκών γεννήθηκε και η ιδέα να επιχειρηθεί η ανέγερση νέου μεγάλου μητροπολιτικού ναού, για την εξυπηρέτηση της θρησκευτικής ζωής των χριστιανών του Ηρακλείου. Την ιδέα την συνέλαβε ο Μητροπολίτης Κρήτης Διονύσιος Χαριτωνίδης ο εξ Ανδριανουπόλεως (1858-1868). Στις 11 Νοεμβρίου 1861, μετά την πανηγυρική λειτουργία της εορτής του Αγίου Μηνά συγκροτήθηκε μεγάλη συνέλευση των μελών της Δημογεροντίας Ηρακλείου, των αντιπροσώπων των επαγγελματικών οργανώσεων, της Εφορείας των σχολείων των αντιπροσώπων των επαρχιών και άλλων επισήμων προσώπων της πόλης.

Η πρόταση του Μητροπολίτη Διονυσίου για ανέγερση νέου μητροπολιτικού ναού έγινε δεκτή με ενθουσιασμό.

Αμέσως ανοίχτηκε κατάλογος συνδρομητών και ορίσθηκε Επιτροπή Ανέγερσης του Ναού, με πρόεδρο τον Μητροπολίτη και μέλη τους Επιτρόπους του Ναού και άλλα δραστήρια πρόσωπα.

Ο Μητροπολίτης Κρήτης Διονύσιος Χαριτωνίδης (1858-1868)

Πρώτο μέλημα της Επιτροπής ήταν η αναζήτηση ικανού και έμπειρου αρχιτέκτονα, ο οποίος θα εκπονούσε τα σχέδια και θα επέβλεπε την εξέλιξη των οικοδομικών εργασιών. Αποτάνθηκε στο μητροπολίτη Χαλκηδόνος, για την εκλογή ειδικού αρχιτέκτονα.

Ο Μητροπολίτης Κρήτης Διονύσιος Χαριτωνίδης, ο κατόπιν Οικουμενικός Πατριάρχης Διονύσιος Ε' (1887-1891) ο θεμελιωτής του νέου μεγάλου Ναού του Αγίου Μηνά

Στην Κων/πολη, στην συνοικία Τατάουλα, έμενε τότε ο Ηπειρώτης πρακτικός αρχιτέκτονας Αθανάσιος Μούσης, τον οποίο έστειλε αμέσως ο Χαλκηδόνος στο Ηράκλειο, με συστατική επιστολή του, όπου έφτασε στις 19 Μαρτίου 1862 και στις 20 του ίδιου μήνα παρουσίασε το σχέδιο του ναού στη επιτροπή. Ενεκρίθει ομόφωνα από την Επιτροπή και από τον μητροπολίτη Διονύσιο Χαριτωνίδη.

Στις 25 του Μάρτη 1862 ετέθη ο θεμέλιος λίθος από τον μητροπολίτη Διονύσιο. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του Γ.Συλαμιανάκη (στο βιβλίο του «Ο Άγιος Μηνάς. Συμβολαί εις την ιστορίαν» Ηράκλειο Κρήτης 1939 σελ 65):

«Ούτω τον Θεμέλιον λίθον κατέθηκεν ο τότε Μητροπολίτης Διονύσιος - μετέπειτα Πατριάρχης - την 25 Μαρτίου 1862, ημέραν Κυριακήν. Μετά την θείαν και ιεράν λειτουργίαν, συνοδευομένου τούτου υπό του κλήρου, φέροντος τας ιερατικάς του στολάς, και του συρρεύσαντος πλήθους των Χριστιανών, ήλθεν εις το Άγιον Βήμα της νέας εκκλησίας, ένθα ετελέσθη αγιασμός, και ανεπέμφθη δέησις υπέρ των συνδρομητών. Μετά ταύτα κατήλθεν ο Μητροπολίτης εις τα θεμέλια του Αγίου Βήματος του Καθολικού, και μετά την εκφώνησιν της καταλλήλου τη περιστάσει ευχής, επέθηκεν εν τω μέσω αυτού τον εκ μαρμάρου θεμέλιον λίθον επί μικράς τινός λάρνακος, εντός της οποίας ετέθη κανδήλιον ανημμένον μετά νομισμάτων χρυσών, αργυρών και χαλκίνων διαφόρων εθνών ».

Σε μαρμάρινη πλάκα χαράχτηκε σταυρός , με τα στοιχεία ΙΣ ΧΣ ΝΙ ΚΑ και η επιγραφή:

Ο ΘΕΜΕΛΙΟΣ ΛΙΘΟΣ ΤΟΥΔΕ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΕΠΟΝΟΜΑΖΟΜΕΝΟΥ ΑΓΙΟΣ ΜΗΝΑΣ ΕΤΕΘΗ ΤΗ 25 ΜΑΡΤΙΟΥ ΤΟΥ 1862, ΕΠΙ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΙΑΣ ΜΕΝ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΧΑΡΙΤΩΝΙΑΔΟΥ ΤΟΥ ΕΞ ΑΝΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, ΤΗ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΔΕ ΤΗΣ ΤΕ ΦΙΛΟΧΡΙΣΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΤΑΥΤΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΑΧΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ

Ο χώρος όπου κτίστηκε ο ναός κοντά στον παλαιό, ήταν κήπος την περίοδο της Βενετοκρατίας. Σημειώνεται στο σχεδιάγραμμα της πόλης του Βερντμύλερ, που έγινε το 1665-1668. Και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν κήπος. Τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν ιδιοκτησία Τούρκου από τον οποίο αγοράστηκε. Τη θέση αυτή υπέδειξε, όπως λέει η παράδοση, ο ίδιος ο Άγιος Μηνάς που παρουσιάστηκε στον ύπνο του σε ένα καλόγερο, νεωκόρο στην εκκλησία του μικρού Αγίου Μηνά.

Είναι χαρακτηριστικό ότι το έργο έθεσε υπό την αιγίδα του ο σουλτάνος Αμπτούλ Αζίζ Χαν, ο οποίος και απέστειλε αμέσως μετά την έναρξη των οικοδομικών εργασιών οικονομική βοήθεια 40.000 γρόσια.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο επίσης παρακολουθούσε με ζωηρό ενδιαφέρον το έργο. Στο Αρχείο της Ιεράς Μονής της Οδηγήτριας σώζεται Πατριαρχικό Συνοδικό Γράμμα με χρονολογία 26 Ιουνίου 1864 με το οποίο επιπλήττεται ο ηγούμενος για την καθυστέρηση της εισφοράς του μοναστηριού. Οι εργασίες πάντως προχώρησαν με γοργό ρυθμό υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα. Όμως η έκρηξη της μεγάλης επανάστασης

Μεταφορά λίθων για το ναό του Αγίου Μηνά. Από το βιβλίο του Γ. Συλαμιανάκη

του 1866-69 είχε ως συνέπεια την διακοπή των εργασιών στις 31 Ιουλίου 1866.

Μεταφορά λίθων για το ναό του Αγίου Μηνά. Σχέδιο ανώνυμο, στο βιβλίο του Γ. Συλαμιανάκη

Σήμερα, στον νάρθηκα, δεξιά της κυρίας εισόδου του ναού, υπάρχει επιγραφή του 1862 όπου αναγράφει:

Επιγραφή του 1862 στον Νάρθηκα του Μεγάλου Ναού

ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΚΡΗΤΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΤΟΥ ΕΞ ΑΝΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΚΑΤΕΤΕΘΗ Ο ΠΡΩΤΟΣ ΘΕΜΕΛΙΟΣ ΛΙΘΟΣ ΤΟΥΔΕ ΤΟΥ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗ 25 ΜΑΡΤΙΟΥ 1862, ΑΡΘΕΝΤΩΝ ΔΕ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΛΛΟΘΕΝ ΣΥΝΕΠΙΚΟΥΡΗΣΑΝΤΩΝ ΤΩΝ ΤΟΙΧΩΝ ΑΥΤΟΥ ΕΙΣ ΥΨΟΣ 4 ΜΕΤΡΩΝ ΠΕΡΙΠΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ, ΔΙΕΚΟΠΗ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΤΗ 31 ΙΟΥΛΙΟΥ 1866 ΔΙΑ ΤΟΥΣ ΕΠΙΓΕΝΟΜΕΝΟΥΣ ΤΗ ΗΜΕΤΕΡΑ ΠΑΤΡΙΔΙ ΧΑΛΕΠΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ