Στη φάση της δευτερογενούς κοινωνικοποίησης, της κοινωνικοποίησης δηλαδή έξω από τα πλαίσια της οικογένειας, ξεχωριστή θέση παίρνει η σχολική κοινωνικοποίηση, που έχει πρωταρχική σημασία για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου και την κοινωνική του τοποθέτηση. (1)

Τόσο στην πρωτογενή όσο και στη δευτερογενή φάση, και στο πλαίσιο του σχολείου, συντελείται η λεγόμενη “πολιτική ένταξη” (Enkulturation), η οικειοποίηση δηλαδή της πολιτιστικής κληρονομιάς και των πολιτιστικών αξιών. (2)

Το σχολείο θεωρείται, λοιπόν, φορέας μετάδοσης πολιτιστικών στοιχείων, φορέας αναπαραγωγής μιας δεδομένης κοινωνικής κληρονομιάς. Ως θεσμός, λοιπόν, μπορεί να επιδρά άμεσα ή έμμεσα στη διαμόρφωση των πολιτικών στάσεων, ιδεών και αξιών των μαθητών καθώς και στη μελλοντική τους πολιτική συμπεριφορά. (3)

Το συντηρητικό στοιχείο αυτής της διαπίστωσης αίρεται, εφόσον η γνώση μεταβιβάζεται, όχι μόνο ως αποτέλεσμα, αλλά ως τρόπος ενέργειας, “τέχνης” και “τεχνικής” ως μέσον δραστηριότητας σε έναν τομέα. (4)

Μια τέτοια ενεργητική προσέγγιση θα επιδιώξουμε με τη δειγματική διδασκαλία (σχέδιο διδασκαλίας) πάνω στο μύθο του Προμηθέα, βοηθώντας τα παιδιά ν’ ανιχνεύσουν και να δημιουργήσουν νέα γνώση.

Οι όροι “κοινωνικοποίηση” και “πολιτική κοινωνικοποίηση” σχετίζονται άμεσα με τις έννοιες του κοινωνικού και πολιτικού ανθρώπου. Ο homo politicus εκδηλώνει “πολιτική συμπεριφορά”, εμφανίζει “πολιτική συμμετοχή” και έχει σχέση με την “οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας και τη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας”. Κοινωνικοποίηση και πολιτική κοινωνικοποίηση είναι διαδικασίες μιας συνεχούς και δυναμικής αλληλεπίδρασης ατόμου κοινωνίας.

Ειδικότερα η πολιτική κοινωνικοποίηση σχετίζεται με τις αντιδράσεις, προδιαθέσεις, γνώσεις και αξιολογήσεις που αναπτύσσονται στο πολιτικό πεδίο με τη διαμόρφωση συμβόλων και κανόνων της υπάρχουσας κουλτούρας. Αφορά τις στάσεις, τις αξίες και την πολιτική συμπεριφορά, τις ιδεολογίες, τη συμμετοχή και τον πολιτικό προσανατολισμό των ατόμων. Συνδέεται, δηλαδή, με τη μύηση του ατόμου στη λεγόμενη πολιτική κουλτούρα και τη διαμόρφωση της πολιτικής του ταυτότητας ή του πολιτικού του χαρακτήρα. (5)

Στην παρούσα εργασία εξετάζουμε ένα τέτοιο κοινωνικό και πολιτιστικό σύμβολο, έτσι όπως αυτό προβάλλεται από το μύθο του Προμηθέα και των ανάλογων μύθων των Αττάρ, Έα, Άγνι, Λόκι. Οι μύθοι αυτοί εμφανίζονται στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Ευρασίας.

Η εξέταση των μύθων αφορμάται από το γεγονός ότι μελέτες υποστηρίζουν ότι ορισμένοι πολιτικοί προσανατολισμοί των ενηλίκων μπορούν να αρχίσουν να δημιουργούνται κατά την παιδική ηλικία, καθώς επίσης και ορισμένες από τις βασικές τους δεσμεύσεις ως προς το πολιτικό γίγνεσθαι. Η συσχέτιση ειδικότερα της ανάπτυξης του “πολιτικού εγώ” με την πολιτική κοινωνικοποίηση και τη συμβολή της οικογένειας και του σχολείου κατά την παιδική ηλικία έχει ιδιαίτερα τονιστεί από τους ερευνητές.

Άλλες πάλι μελέτες υποστηρίζουν τη σημασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης των παιδιών μέσα από γνώσεις που σχετίζονται με διάφορες όψεις των πολιτικών πραγμάτων, όπως πρόσωπα που ασκούν εξουσία, εθνικά σύμβολα, εθνική ταυτότητα, διεθνή πολιτικά γεγονότα, πόλεμος και ειρήνη κ.ά.

Κάποιες, όπως εκείνες του Hahn, υπογραμμίζουν την αξία και τη σημασία της ανάπτυξης θετικών στάσεων απέναντι σε διαφορετικές κουλτούρες με τη συμμετοχή των παιδιών σε οργανωμένες δραστηριότητες.

Άλλες, όπως του Mc Clain και των συνεργατών του, συνδέουν την πολιτική κοινωνικοποίηση με τη γνώση για τις εκλογικές διαδικασίες, το ενδιαφέρον για τις εκλογές, την πολιτική πληροφόρηση, του κυβερνητικούς κλάδους, τις προεκλογικές εκστρατείες, τα χαρακτηριστικά των ηγετών. Τα πολιτικά κόμματα, την ιστορία του τόπου, την εκτίμηση της εθνικής κληρονομιάς κάθε λαού, το συμβολισμό της σημαίας κ.λ.π. (6)

Έτσι με στόχο την ανάπτυξη ενός “ευρωπαίου” αλλά και “παγκοσμίου πολίτη” εξετάσαμε το πολιτιστικό πρότυπο των Προμηθέα, Λόκι, Αττάρ, Έα, Άγνι, συμμεριζόμενοι τις εξής αναγκαιότητες που επισημαίνει η Π. Καλογιαννάκη - Χουρδάκη στην έρευνα “΄Ελληνες μαθητές του Δημοτικού Σχολείου και πολιτική κοινωνικοποίηση”.

• Να δοθεί έμφαση στην εκπαίδευση που στοχεύει στη διεθνή συνεργασία και κατανόηση των λαών, με την ανάπτυξη θεμάτων, όπως ανθρώπινα δικαιώματα, χώρες και κουλτούρες, διεθνείς οργανισμοί κ.λ.π.
• Να στοχεύσουμε στην ανάπτυξη της ιδέας για τη δημιουργία μιας παγκόσμιας και καθολικής εκπαίδευσης, μιας disciplinae universalis, για τη διαμόρφωση της ταυτότητας του παγκοσμίου πολίτη.
• Να προωθήσουμε υγιή συναισθήματα απέναντι στην έννοια της εθνικής ταυτότητας του καθενός, αλλά και στην κοινή ευρωπαϊκή και παγκόσμια ταυτότητα που σκοπό θα έχει τη διαμόρφωση θετικών στάσεων απέναντι στην πατρίδα αλλά και τα άλλα έθνη, ανάπτυξη δηλαδή μιας πραγματικά εθνο/ευρω/κοσμοαντίληψης. (7)

Ο μύθος σχετίζεται γλωσσικά με τη ρίζα *μν – απ’ όπου οι λέξεις μύω, μυώ, μύστης, μυστήριο κ.ά. Υποθέτουμε ότι με τους γνωστικούς μύθους, δηλαδή με μύθους που περιέχουν στοιχεία γνώσης για το κυνήγι, τη βλάστηση, τους καρπούς, οι γέροι μύστες μυούν τους νέους στα μυστικά της φύσης.

Σ’ αυτήν την υπόθεση συνηγορεί ο Όμηρος για τον οποίο μύθος δεν είναι το παραμύθι, αλλά ο λόγος, η συμβουλή, η προσταγή, η πρόταση και η γνώμη.

Θα άξιζε λοιπόν τον κόπο να ασχοληθούμε με το ιστορικό του όρου μύθος ξεκινώντας από τον Όμηρο (8^ο αιώνα π. Χ.), πηγαίνοντας στον Πίνδαρο (520 π. Χ.), στον Ηρόδοτο (480 π. Χ.), στον Αριστοτέλη (384 π. Χ.) και τους νεότερους συγγραφείς.

Στον Όμηρο: Στην Ιλιάδα ο Αντήνορας λέει στους Τρώες “Το μύθο μου – δηλαδή τη συμβουλή μου – αν δεν ακούσετε, δεν θα βγει σε καλό σας” (Η 358)

και παρακάτω: “Μα ελάτε ομπρός μου, το μύθο μου ν’ ακούσουν όλοι θέλω” (Μ. 80).

Αλλού λέει δημόσια ο Διομήδης: “Εγώ δεν κατάγομαι από γενιά δειλή και τιποτένια για ν’ αψηφήσετε το μύθο μου – δηλαδή τις προτάσεις μου, τη γνώμη μου” (Ξ 127).

Ο μύθος είναι πολλές φορές συναισθηματικά φορτισμένος. Στο στίχο Ε 493 “Ο Σαρπηδόνας άσκημα τον Έκτορα μαλώνει κι ο μύθος του – δηλαδή ο φορτισμένος λόγος του – κατάβαθα τον Έκτορα δαγκώνει”. Και πολλές φορές στο Ομηρικό λεξιλόγιο αποκτά την έννοια της γνώσης και της γνώμης που έχουν οι Ήρωες.

Λέει ο Αχιλλέας στον Αίαντα: “Λίγο – πολύ σωστοί είναι οι μύθοι σου, δεν έχουμε άλλη γνώμη” (Ι 645).

Με την ομηρική του έννοια ο μύθος εξηγεί λίγο – πολύ τις ομόρριζες λέξεις μύηση, μύστης, όπως προαναφέραμε.

Όπως είναι γνωστό οι πρωτόγονες φυλές γιορτάζουν με τελετές μύησης το πέρασμα από την παιδική στην εφηβική ηλικία ή από την εφηβική στην αντρική. Παράλληλα ο μύστης έχει να μυήσει τους νεαρούς εφήβους σε έθιμα, παραδόσεις και κώδικες συμπεριφοράς που έχουν ενσωματώσει μυστικά κερδισμένα μέσα από την πείρα της φυλής. Θα τους διηγηθεί τον γνωστικό μύθο του κυνηγιού, το μύθο της καλλιέργειας της γης και της γονιμικής λατρείας, θα τους μυήσει ακόμα στον πανάρχαιο πολεμικό μύθο.

Ο μύθος λοιπόν είναι η προ-λογική σκέψη του πρωτόγονου ανθρώπου, από την οποία λείπουν μερικές βασικές έννοιες όπως η ουσία, η αιτιότητα και ο χρόνος.

Για πρώτη ύλη του ο μύθος έχει ευχάριστες ή δυσάρεστες σκέψεις και στη θέση των αφηρημένων εννοιών χρησιμοποιεί εικόνες, παραβολές, σύμβολα. Δουλεύει περισσότερο με το συναίσθημα και τη φαντασία, παρά με τη νόηση και την κρίση. Σκοπός του είναι η απαίτηση του δικαίου στο όνομα των αδυνάτων, η μετάδοση ηθικοπλασιών, η ικανοποίηση της άλογης λαχτάρας για κάτι απόλυτο, ακόμα η γαλήνη του θυμικού, η παρηγοριά, ο εορτασμός. (8)

Μυθολογία: Το σύνολο των μύθων ενός λαού, μιας χώρας, μιας εποχής ή και ολόκληρου του κόσμου, η καταγραφή αυτών των μύθων, η μελέτη, η ερμηνεία και η σημασία τους στην Ιστορία και στη διαμόρφωση της πολιτιστικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου.

Μύθος: Ο μύθος είναι η πρώτη λογική έκφραση του ανθρώπου. Κατά την αρχαία ελληνική έννοια, που πέρασε και καθιερώθηκε σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, ο μύθος είναι όρος ταυτόσημος με τη λέξη λόγος. Έτσι μύθος ήταν ότι λεγόταν με το στόμα. Όταν την αρχική του θέση την πήρε ο λόγος – και αυτό γίνεται στις αρχές της 1 π. Χ. χιλιετίας στον κόσμου του Αιγαίου – ο μύθος εξακολουθεί να χρησιμοποιείται παράλληλα με το λόγο – όπως για παράδειγμα στα ομηρικά έπη – αλλά σιγά σιγά χάνει τη θέση του και κυριαρχεί απόλυτα ο λόγος ως στοιχείο της λογικής.

Καθώς χάνει τη θέση του στην καθημερινή χρήση, ο μύθος κερδίζει μιαν άλλη θέση. Προσδιορίζει την παλιά γνώση που είχε συσσωρευτεί στον αιγαιακό κόσμο ως τη στιγμή που χρησιμοποιείται ο λόγος.

Έτσι η μυθολογία είναι ουσιαστικά η καταγραφή της πείρας των πρωτόγονων ανθρώπων, σε όλες τις ιδιαιτερότητές της. Η μελέτη των μύθων είναι ουσιαστικά μελέτη της ιστορίας των πρωτόγονων λαών, αφού οι μύθοι με τους οποίους ασχολείται η μυθολογία είναι δημιουργήματά τους.

Η ανθρωπότητα ως σήμερα πέρασε από δύο στάδια έκφρασης της γνώσης: το μυθικό και το λογικό.

Τα όρια των δύο σταδίων προσδιορίζονται στον κόσμο του Αιγαίου με την ανατροπή του αρχαιομυκηναϊκού κόσμου και την κάθοδο των Δωριέων που σημειώνεται στα τέλη της 2 π. Χ. χιλιετίας. Η διάβρωση της μυθικής έκφρασης θα αρχίσει με την επίδραση του δυτικού πολιτισμού, που είναι γέννημα θρέμμα του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού.

Η έννοια της μυθικής έκφρασης: Ο πρωτόγονος άνθρωπος επιβιώνει με τη λογική του, που τον κάνει να ξεχωρίζει από τον κόσμο των ζώων. Και η λογική του αυτή είναι η συγκέντρωση και η ταξινόμηση των γνώσεων, που αποκομίζει με την άμεση πρακτική του, καθώς και η δυνατότητα επινόησης με βάση αυτές τις γνώσεις.

Η μετάδοση όμως αυτής της γνώσης είναι αναγκαία προϋπόθεση για την επιβίωση τους είδους. Η μετάδοση της γνώσης αρχικά γινόταν με τη μίμηση. Η μιμητική αναπαράσταση ήταν ζωντανό παράδειγμα, Ο άνθρωπος έπαιρνε, ας πούμε, το ξύλο ή την πέτρα κι έδειχνε στους άλλους πώς να την επεξεργαστούν. Το παράδειγμα ήταν ζωντανό και άμεσα κατανοητό. Το ίδιο γινόταν και στο κυνήγι.

Χρειάστηκε όμως να διατυπωθούν όλα αυτά σε λογικές κατηγορίες, σε λογικές έννοιες και να εκφραστούν ως τέτοιες. Δεν μπορεί να υπάρξει λογική χωρίς την έκφρασή της. Αυτή η αναπαράσταση της συγκεκριμένης πράξης με το μύθο, με λογικές εικόνες, θα αλλάξει ριζικά τη συμπεριφορά και τη ζωή του ανθρώπου. Από την απλή αναπαράσταση – μίμηση, όπου ο νέος πρακτικά έβλεπε, περνάει στην αναπαράσταση με λόγια (με μύθο). Κάπου εδώ αρχίζει η μυθική έκφραση.

Η μετάδοση λογικών εννοιών της ανθρώπινης εμπειρίας μπορεί να γίνει μόνο με τη μορφή ανθρωποκεντρικών ιστοριών. Η λογική έκφραση της γνώσης, μπορεί να γίνει μόνο σαν ιστορία με κέντρο τον άνθρωπο γιατί μόνο έτσι μπορεί να γίνει κατανοητή. Για κάθε γνώση που έπρεπε να μεταδοθεί επινοείτο ένας ανθρωποκεντρικός μύθος.

Ο μύθος, έτσι, είναι ο τρόπος έκφρασης, ο τρόπος πραγμάτωσης της γνώσης για τον πρωτόγονο άνθρωπο. Δεν μπορεί να νοηθεί γνώση χωρίς μύθο όπως σήμερα δεν μπορεί να νοηθεί γνώση χωρίς να μπορεί να εκφραστεί λογικά.

Ένας περισσότερο αποφασιστικός παράγοντας που σπρώχνει τον ανθρωπομορφικό μύθο, ως τη βασική έκφραση του ανθρώπου, είναι το γεγονός της απομνημόνευσης της γνώσης, που γίνεται η παρακαταθήκη της ομάδας, που εξασφαλίζει την ύπαρξή της. Η ανθρώπινη ομάδα συσπειρώνεται τώρα όχι με το ένστικτο της αγέλης, αλλά στην προσπάθεια απόκτησης και διαφύλαξης της γνώσης που εξασφαλίζει και την ύπαρξη της. Η γνώση γίνεται η ψυχή της ομάδας. Το περιβάλλον είναι ο εχθρός που είναι παντοδύναμος μπροστά στην αδυναμία του πρώτου λογικού όντος. Το περιβάλλον είναι ο όρος ύπαρξης του ανθρώπου. Όσο και να το εξευμενίζει αυτό θα είναι σκληρό και εχθρικό απέναντί του. Μοναδική ικανότητά του, για να του αντισταθεί, είναι η γνώση και η λογική χρήση της.

Η απομνημόνευση της γνώσης ταυτιζόταν με το καλό, το ευεργετικό και το σωτήριο για την ομάδα, με τη δύναμη που μπορούσε να αντισταθεί και να νικήσει σε κρίσιμες στιγμές το εχθρικό περιβάλλον.

Η απομνημόνευση, μόνο σαν μύθος, δηλαδή σαν ανθρωποκεντρική ιστορία μπορούσε να κατανοηθεί και να μεταδοθεί. Έτσι, κάθε ανθρώπινη ομάδα συγκέντρωνε την εμπειρία της, τις γνώσεις της σε λογικούς ανθρωποκεντρικούς μύθους, τους οποίους φρόντιζε να πλουτίζει με κάθε καινούρια εμπειρία.

Η απομνημόνευση και η μετάδοση της γνώσης διαμορφώνουν τους απρόσωπους πρωτόγονους μύθους. Ένας ήρωας, που δεν είναι άλλος από την ανθρώπινη ομάδα σημειώνει με προσωπικές πράξεις το πέρασμα από το ένα είδος γνώσης στο άλλο.

Τους μύθους τους διασώζει η προφορική κυρίως παράδοση. Τους μύθους της γνώσης τους διαφύλασσαν από την αρχή οι σαμάν (σοφοί – θεραπευτές) που θα μετελιχθούν σε ιερατείο, όταν θα δημιουργηθούν οι πρώτοι οικισμοί με την αποθήκη – ιερό στο κέντρο. Αυτό το ιερατείο θα διαμορφώσει και θα διασώσει τους πλούσιους, σε περιεχόμενο αλλά και σε δομή και εμφάνιση, μύθους που έχουν σχέση με την καλλιέργεια της γης και την εκτροφή των εξημερωμένων ζώων.

Το ιερατείο καταγράφει τους μύθους της γνώσης από τη στιγμή που επινοείται η γραφή. Στις πυραμίδες της Αιγύπτου είναι καταγραμμένη όλη η πρακτική της καλλιέργειας της γης, του κυνηγιού, της εκτροφής ζώων και της ιδιωτικής ζωής των ανθρώπων. Παλιότερα όλη αυτή η ιστορία, ο μύθος, μεταφερόταν από στόμα σε στόμα.

Τα ιερά που είναι οι φύλακες της γνώσης, είναι εκείνα που θα κάνουν τη γνώση “μυστήριο”, το μυστικό του οποίου που μόνο αυτά θα κατέχουν. Κι έτσι θα κάνουν αυτούς τους μύθους βάση των θρησκειών. (9)

Ο μύθος πρέπει να διακρίνεται από:

1. Τη φιλοσοφική αλληγορία, όπως στην κοσμογονία του Ησιόδου
2. Την “αιτιολογική” ερμηνεία των μύθων που δεν είναι πλέον κατανοητοί όπως η περίπτωση του Άδμητου που έζεψε στο άρμα του λιοντάρι και αγριόχοιρο
3. Τη σάτιρα ή την παρωδία όπως στην αφήγηση του Σειληνού για την Ατλαντίδα
4. Το αισθηματικό παραμύθι, όπως στην αφήγηση για τον Νάρκισσο και την Ηχώ
5. Την πεποικιλμένη ιστορία, όπως στην περιπέτεια του Αρίωνα με το δελφίνι
6. Το τροβαδούρικο μυθιστόρημα, όπως στην Ιστορία του Κεφάλου και της Προκρίδας
7. Την πολιτική προπαγάνδα, όπως στην ομοσπονδία που συνέπηξε ο Θησεύς στην Αττική
8. Τους ηθικούς θρύλους, όπως στην ιστορία του περιδέραιου της Εριφύλης
9. Το θεατρικό μελόδραμα, όπως στην Ιστορία του Θέστορα και των Θυγατέρων του
10. Το ηρωικό έπος, όπως στην κύρια υπόθεση της Ιλιάδας
11. Τη ρεαλιστική μυθοπλασία, όπως στην επίσκεψη του Οδυσσέα στους Φαίακες.

Παρ’ όλα αυτά γνήσια μυθικά στοιχεία μπορούν να βρεθούν θαμμένα μέσα σε πενιχρότατες ιστορίες, ενώ η πληρέστερη και πλέον διαφωτιστική εκδοχή ενός δεδομένου μύθου σπάνια παρέχεται από ένα μόνο συγγραφέα.

Η μελέτη της Ελληνικής Μυθολογίας θα έπρεπε να αρχίζει με την εξέταση των Θρησκευτικών και πολιτικών συστημάτων που υπήρχαν στην Ευρώπη πριν την άφιξη των αρείων εισβολέων από το Βορρά και από τη μακρινή Ανατολή.

Αν κρίνουμε από τα τεχνουργήματα και τους μύθους που επέζησαν, η νεολιθική Ευρώπη στο σύνολό της είχε αξιοσημείωτα ομοιογενές σύστημα θρησκευτικών ιδεών βασιζόμενο στη λατρεία της πολυώνυμης Μητέρας Θεάς που ήταν επίσης γνωστή στη Συρία και στη Λιβύη. (10)

Ο Κακριδής επισημαίνει ότι είναι σημαντικό πως ο μύθος κρατάει παραδειγματικό χαρακτήρα σε όλους τους αιώνες που ζει και ακμάζει στον ελληνικό χώρο.

Οι ποιητές με την επίγνωση πως δίνουν υποδείγματα ζωής, ανασταίνουν πλήθος ηρωικές μορφές που πραγματώνουν όλες τις αρετές ενός ανθρώπου που αξίζει να λέγεται άνθρωπος. Αποτυπώνουν χαρακτηριστικά στοιχεία του ελληνικού πνεύματος, όπως η αγωνιστική διάθεση, η κατάφαση της ζωής, η λατρεία της ομορφιάς, η απαίτηση του δικαίου στο όνομα των αδυνάτων, η μετάδοση ηθικοπλαστικών και η αναζήτηση του ανθρώπου σαν ανθρώπου και μόνο. Μια εικόνα ανθρώπου που προβάλλει κανόνες ζωής με καθολικό κύρος. Κάθε ποιητής διατηρούσε το μύθο αναλλοίωτο μετασχηματίζοντας επουσιώδη στοιχεία του μύθου αντικρίζοντας την ήρωά του από άλλη σκοπιά, για να αποσπάσει από το μύθο καινούριες αξίες. (11)

Η Ελληνική Μυθολογία, σύμφωνα με πολλούς μελετητές, έπαιξε σημαίνοντα ρόλο στην ευρύτερη αγωγή και παιδεία του ανθρώπου εξαιτίας της σημασίας του εύρους και του βάθους που αυτή έδωσε στις ανθρώπινες αξίες. Ο άνθρωπος που προβάλλει αποτελεί αφ’ εαυτού μια παιδεία.

Οι μυθικές φιγούρες που παρουσιάζουν οι ελληνικοί μύθοι είναι τόσο ζωντανές και κατανοητές που ακόμα και για μας σήμερα, εάν δεν αποτελούν μοντέλα συμπεριφοράς, γίνονται τουλάχιστον ex hypothesi (πρότυπα) ανθρωπισμού στην αυθεντική τους μορφή.

Εάν οι μύθοι υπήρξαν οδηγοί της ανθρώπινης ζωής, αυτό το έκαναν αβίαστα και με πνεύμα ελευθερίας, χωρίς προσπάθεια επιβολής. Συντέλεσαν και συντελούν στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα προβάλλοντας τη θέση του ανθρώπου απέναντι στους Θεούς και στο Σύμπαν.

Οι ήρωες του παρελθόντος διατηρούν την ατομικότητά τους αλλά ταυτόχρονα γίνονται τύποι του ανθρώπινου πεπρωμένου και παραδείγματα των σχέσεων του ανθρώπου με τους Θεούς. Ο καθένας μπορεί να βρει σ’ αυτούς κάτι που να τον αγγίζει, ενώ πίσω και πέρα από τα “ψέματα” τους βρίσκεται το καθολικό και παγκόσμιο στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η παιδευτική αξία των μύθων – και ιδιαίτερα των ελληνικών – θα πρέπει να αναζητηθεί στη σημασία που έχουν ή που μπορούν να πάρουν, όταν τους προσεγγίζει κανείς στο συναισθηματικό “φορτίο” που μεταφέρουν και στην καλλιέργεια της ανθρώπινης φαντασίας που προσφέρουν. (12)

Οι μύθοι διακρίνονται σε:

1. Αιτιολογικούς μύθους

Επιδιώκουν να ερμηνεύσουν φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα που προκαλούν την περιέργεια του ανθρώπου.

2. Θεογονικοί και κοσμογονικοί μύθοι

Αν και ουσιαστικά ανήκουν στους αιτιολογικούς, μπορούν να αναφερθούν ιδιαίτερα διότι επιδιώκουν να εξηγηθεί ο κόσμος ως σύνολο.

3. Ιστορικοί μύθοι

Ονομάζουμε τους μύθους που αναφέρονται στην ανθρώπινη ιστορία.

4. Πολιτικοί μύθοι.

Είναι μύθοι που κατασκεύασαν πολιτικά πρόσωπα της εποχής παραχαράσσοντας γεγονότα και φαλκιδεύοντας έννοιες προκειμένου να τους εκμεταλλευτούν για προσωπικό τους όφελος. Συνιστούν παραφυάδα των ιστορικών μύθων, χωρίς όμως τις περισσότερες φορές να κρύβεται κάποιος πραγματικός μύθος σ’ αυτούς.

5. Ηρωικοί μύθοι

Είναι οι πολυπληθέστεροι και αναφέρονται στη ζωή και στα κατορθώματα των ατομικών ηρώων. Οι ήρωες διακρίνονται σε αγαθοποιούς και υβριστές. Οι αγαθοποιοί απαλλάσσουν με την παλικαριά τους τη χώρα από κακοποιούς και θηρία ή την εκπολιτίζουν εισάγοντας για πρώτη φορά φιλάνθρωπους κοινωνικούς θεσμούς ή προχωρούν σε επινοήσεις που οδηγούν τους ανθρώπους σε ζωή πιο άνετη π.χ. Προμηθέας. Υβριστές είναι αυτοί που στο ξεχείλισμα της παλικαριάς τους, κυριεύονται από αλαζονεία – από ύβρη – και επιδιώκουν τρόπο να εξισωθούν με τους Θεούς ή αψηφούν τη δύναμή τους. (13)

Κατά το 18^ο και 19^ο μ.Χ. αιώνα, εντοπίζουμε διάφορες σχολές για την προσέγγιση και την ερμηνεία του μυθολογικού υλικού.

Συγκριτική Σχολή: Παραλληλίζει την ελληνική μυθολογία με την ινδική την σκανδιναυϊκή, την αφρικανική και την αμερικάνικη και αναζητάει κοινά σημεία και ομοιότητες των μύθων με σκοπό τον προσδιορισμό του επιπέδου των πολιτισμών. Με τη συγκριτική μέθοδο, η σχολή αυτή, αναζητά να προσδιορίσει την προέλευση των μύθων μέσα από γλωσσολογικές, ανθρωπολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις.

Γερμανική και Ιστορική και Φιλολογική Σχολή: Επιχειρεί άλλοτε να ερμηνεύσει τους μύθους ως ανασύνθεση της ινδικής μυθολογίας και άλλοτε προσπαθεί να χρησιμοποιήσει με επιστημονικό τρόπο τα διδάγματα που παρέχουν η μελέτη της γλώσσας και των μύθων. Το έργο της Σχολής αυτής προοιωνίζει το ταξίδι των κλασικών φιλολόγων, στην ερμηνευτική τους προσέγγιση από τους μύθους των Ινδιών στην Ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Κύριοι εκπρόσωποι οι: F. Greuzer, C.A. Lobeck και K.O. Müller

Ρομαντική σχολή 18 –19 αιώνα: Ο μύθος διαδραματίζει μεσολαβητικό ρόλο στη σχέση ανθρώπου και φύσης. Μέσα στο μύθο ο άνθρωπος εμπερικλείει τη φύση και συγχρόνως τη διαποτίζει με την ανθρώπινη διάστασή του, εξανθρωπίζοντάς την.

20ος αιώνας: Η επιστημονική ερμηνεία των μύθων κατά τον 20ον αιώνα χαρακτηρίζεται από:

1. Τη λειτουργική και φανξιοναλιστική θεωρία του Malinowski με την άμεση παρατήρηση των μύθων στις πρωτόγονες φυλές και την ένταξή τους στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.
2. Τη δομική και στρουκτουραλιστική θεωρία του Levi Strauss με την αναζήτηση της ανθρώπινης σκέψης, μέσα από το μύθο και της αμφίδρομης σχέσης ανθρώπου – μύθου. ΄Όχι μόνο ο άνθρωπος “ποιεί” τους μύθους, αλλά και οι μύθοι την ανθρώπινη διανόηση.

Στον 20ο αιώνα εγκαταλείπεται η “Ιονιστική” θεωρία για την ερμηνεία των μύθων, που στηριζόταν στην Αριστοτελική έννοια αναζήτησης της ουσίας των πραγμάτων και με βάση την οποία αναζητείτο η μία και η μοναδική αλήθεια.

Μέσω του Durkhein οι μυθολόγοι αντιμετωπίζουν τους μύθους ως κοινωνικά φαινόμενα και για την προσέγγισή τους χρησιμοποιούν τα λεγόμενα “εθνολογικά παράλληλα”.

Αμερικάνικη Σχολή: Η ανθρωπολογική θεωρία της Αμερικάνικης Σχολής διαβλέπει στους μύθους την ατομική τους πλευρά με άμεση συνέπεια την ψυχαναλυτική ερμηνεία τους. Οι μύθοι από την ψυχολογία του ασυνείδητου θεωρήθηκαν τα “όνειρα σε συλλογικό επίπεδο”.

Γαλλική Σχολή: Για την Ελληνική κοινωνιολογική σχολή οι μύθοι ανήκουν στο συμβολικό επίπεδο της επικοινωνίας και των μηνυμάτων τους. Οι μύθοι οργανώνουν τα δεδομένα της εμπειρίας, όπως και η γλώσσα. Η ανθρωπολογική μέθοδος του Mauss ξεπερνά τα όρια της συγκεκριμένης κοιν. και αναζητά σ’ αυτούς πανανθρώπινες σταθερές. Στην ίδια σχολή ο L. Gernet αναλύει τους μύθους με βάση ορισμένους όρους όπως: ύβρις, αμαρτία, τιμή κ.ά. τονίζοντας τη δομική σημαντική των μύθων. Η θεματική διασύνδεση και πλοκή των μύθων παίζουν το σημαντικότερο ρόλο. Οι μυθικές εικόνες ανήκουν σ’ ένα “σημαντικό πεδίο” και εκφράζουν συγκεκριμένες μορφές συμπεριφοράς εφ’ όσον προήλθαν από τους κοιν. θεσμούς. Ο G. Dumezil, εφαρμόζοντας τη νέα συγκριτική μέθοδο αναζητά το στοιχείο της τρισλειτουργικότητας, ιδιαίτερα στους ινδοευρωπαϊκούς μύθους:

Βασιλεία και Θρησκεία 1^η λειτουργία

Φυσική δύναμη και Πόλεμος 2^η λειτουργία

Παραγωγικότητα, πλούτος και υγεία 3^η λειτουργία

Το αρχέτυπο π.χ. του Προμηθέα βρίσκεται στον πρωτόγονο μύθο για την κατασκευή των εργαλείων. Από τα πρωτόγονα εργαλεία περνάμε στη φωτιά και ύστερα στις τέχνες. Ο Προμηθέας υπάρχει σαν μυθικός ήρωας, ημίθεος ή και θεός σε όλες τις ανθρώπινες ομάδες και εξελίσσεται ανάλογα με την πρόοδο που σημειώνουν. Θα περάσει κατοπινά και στην κοινωνία, ενώ στην Ελλάδα θα δοθεί η πιο εντυπωσιακή μορφή του, γιατί ακριβώς στην Ελλάδα η γνώση έφτασε στο αποκορύφωμά της.

Με το όνομα του Προμηθέα που βγαίνει από το Προ και μηθεύς (δωρικά μαθεύς) που σημαίνει ο προνοητικός, αυτός που προβλέπει, που έχει σύνεση. Με το όνομά του μπαίνουμε στην ουσία του μύθου, που είναι πολύ παλιός και κρατάει από την τροφοσυλλεκτική περίοδο της ζωής του ανθρώπου.(15)

Κατά μια άλλη εκδοχή το όνομα του Προμηθέα ενδέχεται να πηγάζει από ελληνική παρερμηνεία της σανσκριτικής λέξης pramantha, της σβάστικας, δηλαδή ή του πυροτρύπανου που υποτίθεται ότι αυτός ήταν ο εφευρέτης του, δεδομένου ότι στους Θουρίου υπήρχε Ζευς Προμηθεύς, που κρατούσε τρυπάνι της φωτιάς. Επήλθε σύγχυση ανάμεσα στον Προμηθέα, τον ινδοευρωπαίο λαϊκό ήρωα και στον Κάρα, ήρωα Παλαμήδη, αυτόν που επινόησε ή μοίρασε όλες τις τέχνες του πολιτισμού (με την έμπνευση της θεάς) και με το Βαβυλωνιακό Θεό ΄Εα, που υποστήριζε ότι είχε δημιουργήσει ένα εξαίρετο άνθρωπο απ’ το αίμα του Κινγκού (είδους Κρόνου), ενώ η Μητέρα Θεά Αρούρου δημιούργησε έναν παρακατιανό άνθρωπο από πηλό.

Οι αδελφοί Πραμάνθου και Μάνθου, που συναντιόνται στο Μπαχαβάτα Πουράνα σανσκριτικό έπος, ενδέχεται να είναι τα πρωτότυπα του Προμηθέα και του Επιμηθέα (“απροβούλευτου”)

Σύμφωνα με την πρώτη ετυμολογική ερμηνεία, είναι ο περίφημος Σαμάν ή σοφός ή μάγος – θεραπευτής της πρωτόγονης ομάδας που συγκέντρωνε στο μυαλό του τη σοφία που μεταφερόταν από γενιά σε γενιά προφορικά και που είχε τη δύναμη να επικοινωνεί με τα “πνεύματα”, τις αθάνατες δυνάμεις που κυριαρχούσαν στον υπαρκτό κόσμο. Το μεγάλο επίτευγμα των σοφών – σαμάν της πρωτόγονης εποχής ήταν η παραγωγή της φωτιάς. Ως τότε, οι άνθρωποι έβλεπαν τη φωτιά στους κεραυνούς ή στα ηφαίστεια, στις τρομερές θεϊκές δυνάμεις. Οι σοφοί – σαμάν που κατόρθωσαν να παράγουν τη φωτιά τεχνητά είχαν προσφέρει στους ανθρώπους ένα μέρος της θεϊκής δύναμης. Η ανακάλυψη της φωτιάς συνέπεσε με την παγετωνική περίοδο. ΄Ετσι για τον πρωτόγονο άνθρωπο οι τρομερές δυνάμεις που κυβερνούσαν τον κόσμο –(οι Θεοί)- που είναι τα πνεύματα του περιβάλλοντος, οργισμένα γιατί ο άνθρωπος πήρε τη θεϊκή τους δύναμη, εξαπέλυσαν τους παγετώνες που έτειναν να αφανίσουν τα πάντα. Μόνο χάρη στη φωτιά σώθηκε ο άνθρωπος. Ο σοφός – σαμάν, το πρότυπο του Προμηθέα, είχε σώσει τους ανθρώπους, αφού πήρε τη φωτιά από τους Θεούς. (16)

Προμηθέας: Ο Προμηθέας εδώ λοιπόν συμβολίζει το δυνατό άνθρωπο, που υψώθηκε πάνω από τη μοίρα του θνητού, που άγγιζε το θείο και άνοιγε στον άνθρωπο το δρόμο της κυριαρχίας πάνω στο εχθρικό περιβάλλον.

Ο φορέας της φωτιάς έγινε πραγματικά ο ενσαρκωτής όλων των γνώσεων. Εδώ διαμορφώνεται το αρχέτυπο του Προμηθέα. Ο Προμηθέας είναι ο σοφός που κατέκτησε τη γνώση και τη μετάδωσε στον άνθρωπο. Ο πολιτισμός βγήκε από τη σκέψη αυτού του σοφού.

Η τραγικότητα του ήρωα τον κάνει το πρότυπο του τραγικού ανθρώπου ή του πολιτικού ανθρώπου και σ’ αυτήν του την έκφραση απέκτησε παγκόσμια φήμη. Ο Προμηθέας δεν ήταν θεός και σε αντίθεση με όλους τους άλλους ημίθεους δεν ήταν θεογέννητος. Ανέβηκε στον ΄Ολυμπο με την δύναμή του και με το νου του.

Ο Προμηθέας επίσης συμβολίζει την επινοητικότητα και την προνοητικότητα. Συμβολίζει το πνεύμα ανεξαρτησίας απέναντι στην εξουσία (ΔΙΑΣ). Προβάλλει τη δύναμη του νου και της θέλησης.

Όμως στα έργα των τραγικών ποιητών και ιδιαίτερα του Αισχύλου ο μύθος παίρνει μια άλλη διάσταση. Για τον Αισχύλο στο έργο “Προμηθέας Δεσμώτης” ο Προμηθέας χάρισε δώρα – γνώση – στους ανθρώπους για να τους βοηθήσει να αποφύγουν τον αφανισμό (30-34, 108 – 109). ΄Εσβησε από τους θνητούς το φόβο του θανάτου (261 – 262) έδωσε τη φωτιά στο ανθρώπινο γένος (264), τις τέχνες (266) και τους έδωσε νου και σκέψη, απαρχή του πολιτισμού και όλων των τεχνών (Αρχιτεκτονική, Αριθμητική, Γεωργία, Ναυσιπλοΐα, Ιατρική, Μαντική, Μεταλλουργία κ.ά).

Ο Αισχύλος στο έργο του εκφράζει το ιδανικό του πολίτη, που μόνος του αποφάσιζε και δρούσε, που ήξερε να ορθώνεται μπροστά στη μοίρα του και να νικάει με τη λογική του. Και αυτήν τη λογική θέλει να εκφράσει στο θέατρό του. Ο Προμηθέας θα γίνει το σύμβολο του τραγικού ή πολιτικού ανθρώπου, του ανθρώπου που δημιούργησε τον πολιτισμό. Είναι ο ήρωας που ορθώθηκε με τη δύναμη, με τη θέλησή του και το δόλο ενάντια στους θεούς. Οι θεοί τον τιμωρούν, αλλά ο Προμηθέας αλύγιστος συνεχίζει να αντιστέκεται. Και στο τέλος νικάει και λυτρώνεται.

Κατά τον Αισχύλο ο Προμηθέας είναι γιος της Θέμιδος, δηλ. του Νόμου και του Δικαίου. Μέσα απ’ αυτή τη διαπάλη Δία – Προμηθέα απηχείτε ο αγώνας των Αθηνών κατά της τυραννίας (Πεισίστρατος) δημιουργού του κλασικού πολιτισμού που αντιτίθεται ενάντια σε κάθε εξωλογική δύναμη και επιβάλλει τελικά τη λογική.

Στις ιστορίες για τον Προμηθέα πολλοί προχωρούν ακόμα πιο πέρα. Γι’ αυτούς ο Προμηθέας δεν ήταν μόνο ο μεγάλος φίλος και ευεργέτης του ανθρώπινου γένους, αλλά και ο δημιουργός του.

Και όχι μόνο επειδή ήταν πατέρας του Δευκαλίωνα – του πρώτου θνητού βασιλιά πάνω στη γη που έγινε ο γενάρχης των Ελλήνων και όλων των ανθρώπων – αλλά επειδή είχε πλάσει με τα ίδια του τα χέρια (Λουκιανός – Προμηθεύς). Ο Προμηθέας με τη συνεργασία της Αθηνάς, είχε πλάσει τους ανθρώπους από πηλό και φωτιά και τους είχε δώσει μορφή παραπλήσια με τη μορφή που είχαν οι Θεοί.

Δίας: Ο Δίας υποκαθιστά τον αρχέγονο Θεό – περιβάλλον του μύθου. Είναι η εξουσία στην οποία αντιτίθεται ο Προμηθέας. Η τυραννία την οποία καλείται να αποτάξει ο Προμηθέας, ο Αθηναϊκός λαός. Και όπως κάθε τυραννία έχει στήριγμα και σύμμαχους τη βία και το κράτος, έτσι και εδώ η βία και το κράτος είναι οι βοηθοί του ΄Ηφαιστου στην προσπάθειά του να αλυσοδέσει τον Προμηθέα.

Όλοι γνωρίζουμε με ποιο τρόπο ο Δίας (εξουσία) ανέβηκε στο θρόνο, νικώντας τον πατέρα του Κρόνο και κατάφερε να παραμείνει στο θρόνο (Τιτανομαχία – Γιγαντομαχία).

Πανδώρα: Η Πανδώρα στο μύθο του Προμηθέα συμβολίζει την αρχή του κακού για τον άνθρωπο. Δημιουργήθηκε σαν αντιστάθμιση στην ευεργεσία που έκανε ο Προμηθέας να δωρίσει τη φωτιά στους ανθρώπους.

Είναι η οριστικά χαμένη αθανασία για τον άνθρωπο. Ο Ερμής λέει: “μες στα στήθη της / ψέματα και λόγια πλάνα κι ένα τρόπο ύπουλο / έφτιαξε για τους άντρες, συμφορά τους δύστυχους”.

Στον Ησίοδο με το μισογυνικό κριτήριο και το αυστηρά πατριαρχικό πρότυπο της δωρικής κοινωνίας η Πανδώρα έχει καταντήσει το κακέκτυπο του μύθου της Γης (η πρώτη γυναίκα που δωρίζει τα πάντα στα πλάσματά της).

Βέβαια το μισογυνικό αυτό κριτήριο επικρατεί και στον Λουκιανό αφού ο Προμηθέας κρίνεται ένοχος για να τιμωρηθεί όχι μόνο γιατί εξαπάτησε το Δία στη μοιρασιά των κρεάτων, και έκλεψε τη φωτιά από τους Θεούς και την έδωσε στους ανθρώπους αλλά γιατί δημιούργησε το ανθρώπινο γένος και ιδιαίτερα τις γυναίκες.

Φωτιά: Η φωτιά αποτελεί το βασικό συντελεστή, την απαραίτητη προϋπόθεση στη διαιώνιση και στην πρόοδο του ανθρώπινου γένους.

Στην Ελλάδα (Αισχύλος, Δημόκριτος, Σοφιστές, Αριστοτέλης) η φωτιά αναγνωρίζεται σαν “θεία δωρεά” και “θεία δύναμη” που την καθιστά πρώτη δύναμη και όπλο του ανθρώπου και τον κυριότερο παράγοντα πολιτισμού.

Η φωτιά επίσης ίσως συμβολίζει ην “ελπίδα” που έμεινε στο κουτί της Πανδώρας και θα βοηθήσει το ανθρώπινο γένος στη διαιώνισή του.

Επιμηθέας: Ο Επιμηθέας είναι το σύμβολο του απερίγραπτου και του αστόχαστου σε αντίθεση με τον αδερφό του τον Προμηθέα. Ο Ησίοδος τον παρουσιάζει σαν “αμαρτίνοος”.

Όρνεο: Το όρνεο που τρώει το συκώτι του Προμηθέα έχει πρότυπο το δαιμονικό που καταβροχθίζει τον (Φενρίρ) ήλιο (αφού ο Προμηθέας φέρεται σαν πυροφόρος Θεός) σε ανάλογες δοξασίες πρωτόγονων λαών για τον ήλιο και το φεγγάρι ή την ανατολή και τη δύση.

Συκώτι: Προκειμένου για τον Προμηθέα σαν πυροφόρο Θεό, το θέμα είναι καίριο με το φαγωμένο συκώτι, που ξαναγίνεται την άλλη μέρα για να ξαναφαγωθεί.

Εδώ προσφέρεται για την μυθική εξήγηση του γιατί ο Ήλιος είναι “νέος εφ’ ημέρη”. (17)