ΝΟΜΟΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ

Είναι το ανατολικότερο γεωγραφικό και πολιτικό διαμέρισμα, της Κρήτης, με εξαίρετη γεωμορφολογία και με σημαντική συμβολή στη δημιουργία του πολιτισμού της Κρήτης, λόγω της εγγύτητας του με την Ανατολή και την Αίγυπτο. Στα δυτικά χωρίζεται από την υπόλοιπη Κρήτη με τον ορεινό όγκο της Δίκτης (Λασιθιώτικα βουνά) και από την ανατολή, το βορρά και το νότο βρέχεται από το Κρητικό και το Λιβυκό πέλαγος.

Το πλήθος των αρχαιολογικών χωρών και μνημείων του νομού Λασιθίου είναι μοναδικό και σπάνια συναντάται σε άλλους νομούς της Ελλάδας. Στη διάρκεια των χιλιετιών στην ανατολική Κρήτη άκμασαν ανακτορικά και άλλα μεγάλο, κέντρα του Μινωικού πολιτισμού (Ζάκρος, Παλαίκαστρο, Γουρνιά, Βασιλική, Μοχλός, Ψείρα, Πετράς, Μύρτος, Καρφί, Πλάτη, Μίλατος, Δικταίον Άντρον, Μακρύγιαλος) και σπουδαίες πόλεις των ιστορικών χρόνων (Ιεράπυτνα, Ιτανος, Λατώ, Όλους, Ητεία, Άμπελος, Πραισός, Δρήρος, Ιστρων, Ωλερος, Μάλλα, Βρόκαστρο, Κουφονήσι).

Στα μεσαιωνικά χρόνια ιδρύθηκαν βενετικά φρούρια και επαύλεις (Κοζάρμα Σητείας, Κουλές Ιεράπετρας, Σπιναλόγκας, Μιραμπέλλου στο σημερινό Άγιο Νικόλαο, έπαυλη Έτιας), αρκετά μοναστήρια (Τοπλού, Κάψα, Αρετίου, Κρουσταλένιας. Βιδιανής) και εκκλησίες (Παναγία Κερά. και δυο ακόμη εκκλησίες στην Κριτσά, Επισκοπή Ιεράπετρας, Αγίος Νικόλαος και άλλες εκκλησίες στην πόλη του Αγίου Νικολάου, κ.ά.). Τα χωριά της περιοχής διατήρησαν σε μεγάλο βαθμό την παραδοσιακή τους μορφή (Κριτσά, χωριά του Πάνω Μεραμπέλου και της Σητείας).

Σήμερα ο νομός Λασιθίου διαιρείται σε τέσσερις επαρχίες: ΛασιΘθίου, Μεραμπέλλου, Ιεράπετρας, Σητείας και έχει τέσσερις μικρές πόλεις: Άγιο Νικόλαο, Ιεράπετρα, Σητεία, Νεάπολη. Κεφαλοχώρια και κωμοπόλεις είναι η Κριτσά και η Ελούντα, το Τζερμιάδω και ο Άγιος Γεώργιος Λασιθίου, το Κάτω Χωριό Ιεράπετρας. Στο νομό υπάρχουν οι επισκοπές Πέτρας στη Νεάπολη και Ιεραπύτνης και Σητείας στην Ιεράπετρα.

Στις περιοχές Αγίου Νικολάου και Ελούντας λειτουργούν μερικά από τα μεγαλύτερα και πολυτελέστερα ξενοδοχεία της Κρήτης. Στο ανατολικό άκρο της επαρχίας Σητείας είναι το πανέμορφο και μοναδικό φοινικόδασος Βάι,

ΕΠΑΡΧΙΑ ΜΕΡΑΜΠΕΛΟΥ

Η επαρχία καλύπτει το βορειοδυτικό τμήμα του νομού και είναι στο μεγαλύτερο μέρος της ορεινή. Στην περιοχή της Νεάπολης-Λιμνών και στον Άγιο Νικόλαο είναι οι μοναδικές μικρές πεδινές εκτάσεις της. Προϊόντα παραδοσιακά της επαρχίας είναι το λάδι, τα χαρούπια και τα αμύγδαλα.

Το όνομα της η επαρχία, όπως συνηθίζεται στην Κρήτη, το πήρε από το φρούριο Μίrabello, που ιδρύθηκε το 13. αϊ. στη θέση όπου σήμερα είναι η Νομαρχία στην πόλη του Αγίου Νικολάου, Τα όρια της επαρχίας είναι περίπου τα ίδια με της τούρμας και της καστελανίας Μεραμπέλου.

Στο Μεραμπέλλο είναι η πρωτεύουσα του Νομού Άγιος Νικόλαος και η μικρή πόλη Νεάπολη, αλλά και το όμορφο παραδοσιακό κεφαλοχώρι Κριτσά.

Οι πιο σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι και ιστορικοί τόποι του Μεραμπέλλου είναι οι πόλεις των ιστορικών χρόνων: Δρήρος, Όλους, Λατώ και Ίστρων, το μεσαιωνικό φρούριο της Σπιναλόγκας, το ιστορικό σπήλαιο της Μιλάτου, η Μονή Αρετίου και μερικές ακόμη μονές σήμερα διαλυμένες στο Πάνω Μεραμπέλλο, καθώς και οι σπουδαίες βυζαντινές τοιχογραφημένες εκκλησίες στην Κριτσά και στον Άγιο Νικόλαο.

Στη Νεάπολη εδρεύει η επισκοπή Πέτρας, στην οποία υπάγονται οι επαρχίες Μεραμπέλου, Λασιθίου και Βιάννου.

ΜΙΛΑΤΟΣ

Στη θέση του σημερινού οικισμού στην παραλία της Μιλάτου έχει εντοπιστεί σημαντικός μινωικός οικισμός των νεοανακτορικών χρόνων και έχουν ανασκαφτεί θαλαμωτοί τάφοι με κιβωτιόσχημες λάρνακες.

Το όνομα Μίλατος (Μίλητος) αναφέρεται στον Όμηρο και θεωρείται προελληνικό. Σχετίζεται με τον ήρωα Μίλητο, φίλο του Σαρπηδόνα που ο Μίνωας εξόρισε στη Μικρά Ασία, όπου και έγινε επώνυμος οικιστής της σπουδαίας πόλης Μιλήτου.

ΝΕΑΠΟΛΗ

Η Νεάπολη είναι μια μικρή πόλη στο Πάνω Μεραμπέλο, έδρα της επισκοπής Πέτρας. Στη θέση της υπήρχε στη Βενετοκρατία ο οικισμός Καρές. Ήταν πατρίδα μιας μεγάλης πνευματικής μορφής του 14/15. αϊ., του Πέτρου Φιλάργη, που εκχριστιάνισε τους Λιθουανούς και έγινε Πάπας της Ρώμης με το όνομα Αλέξανδρος Ε'.

Οι Καρές καταστράφηκαν στην επανάσταση των Ψαρομηλίγγων και ξαναχτίστηκαν με το όνομα Καινούργιο Χωριό, που στο δεύτερο μισό του 19. αϊ., όταν έγινε πρωτεύουσα του λίβα (νομού) Λασιθίου, ονομάστηκε Νεάπολη από τον φιλοπρόοδο Αδοσίδη Κωστή πασά.

ΔΡΉΡΟΣ

Η σημαντική αρχαία πόλη της κεντροανατολικής Κρήτης Δρήρος Βρίσκεται στο βουνό Καδηστός, 2 χλμ. ανατολικά από τη Νεάπολη. Ιδρύθηκε τον 12. αϊ. π.Χ. και άκμασε από τα Γεωμετρικά/Αρχαϊκά μέχρι και τα Ελληνιστικά χρόνια. Η ανασκαφή έγινε από το 1917 από Έλληνες (Ξανθουδίδη, Μαρινάτο) και Γάλλους αρχαιολόγους (Demargne, Van Effenterre)

Η πόλη έγινε γνωστή όταν στα 1855 ανακαλύφθηκε εκεί ένας πεσσός (αρχαία κύβρις) με επιγραφή του τέλους του 3. αϊ. π.Χ. στις τέσσερις πλευρές. Η επιγραφή περιλαμβάνει τον όρκο 180 εφήβων με την αφοσίωση προς την πόλη τους, το μίσος προς τους εχθρούς Μιλάτιους και Λύττιους και την πίστη προς τους συμμάχους Κνώσιους (η επιγραφή βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη).

Πρώιμα (μέσα 8. σι.) διαμορφώθηκε στο κέντρο της πόλης μια τετράγωνη πλατεία 30X40 μ. (η Αγορά) με 7 σειρές σκαλοπάτια-καθίσματα στα νότια, δυτικά και ανατολικά. Στα Ελληνιστικά χρόνια κατασκευάστηκε μια μεγάλη δεξαμενή στο κέντρο της, μέσα στην οποία βρέθηκαν επιγραφές που περιείχαν την πρωιμότερη νομοθεσία σε ελληνική πόλη, καθώς και μια δίγλωσση επιγραφή σε ετεοκρητική και ελληνική γλώσσα. Άλλο μνημείο που ανασκάφτηκε είναι το πρυτανείο της πόλης.

Το πιο σημαντικό μνημείο όμως είναι το Δελφίνιον, ο μοναδικός και αρχαιότατος ναός του Δελφίνιου Απόλλωνα, που δεσπόζει στην Αγορά. Εδώ ανακαλύφθηκαν τα μοναδικά σφυρήλατα χάλκινα αγάλματα του Απόλλωνα, της Άρτεμης και της Λητούς, που χρονολογούνται στον 7.α ι. (εκτίθενται στην αίθουσα XIX του Μουσείου Ηρακλείου). Ο ναός έχει 80 τ.μ. έκταση και σώθηκε σε μεγάλο ύψος (2,5 μ.). Είναι ένας μονόχωρος οίκος με την είσοδο στη στενή βόρεια πλευρά. Στο κέντρο είναι η κτιστή ορθογώνια εσχάρα με δύο βάσεις κιόνων μπροστά και πίσω. Ενδιαφέρον έχουν και το κτιστό θρανίο όπου έστεκαν τα αγάλματα καθώς και η πετρόκτιστη κασέλα (ο κεράτινος βωμός) που βρέθηκε γεμάτη από τα κέρατα των θυσιασμένων αιγών. Όμοιος βωμός υπάρχει στο ναό του Απόλλωνα στη Δήλο.

Η πόλη καταστράφηκε στα Ελληνιστικά χρόνια από εμφύλια διαμάχη.

ΦΟΥΡΝΗ

Μ Φουρνή βρίσκεται πάνω στο δρόμο από τη Νεάπολη προς την Ελούντα, και είναι γνωστή για τα πολλά μοναστήρια που άκμασαν στην περιοχή της στον 16. και 17. αϊ.

Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η ανακάλυψη ενός τεχνητού πηγαδιού από το Νικόλαο Πλάτωνα, που βρέθηκε γεμάτο από πήλινα αγγεία της Τελικής Νεολιθικής ή Υπονεολιθικής περιόδου (στην Α ι θ. Ι του Μουσείο Ηρακλείου)

ΜΟΝΗ ΑΡΕΤΙΟΥ

Ήταν το μεγαλύτερο από τα πολλά μοναστήρια που άκμασαν στο Πάνω Μεραμπέλλο. Πρόσφατα άρχισε η ανακαίνιση και επαναλειτουργία του. είναι αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα. Ιδρύθηκε το 1600 από το Μάρκο Παπαδόπουλο, που δώρισε στη μονή μεγάλες εκτάσεις. Εδώ λειτούργησε σχολή αγιογραφίας στα μέσα του 17. αϊ. Πυρπολήθηκε από τους Τούρκους της Σπιναλόγκας στον Αγώνα του 1821.

Η Μονή είναι περιτειχισμένη και έχει δύο κεντρικές εισόδους. Στον πρώτο περίβολο ήταν οι βιοτεχνικές εγκαταστάσεις και οι σταύλοι, και στον εσωτερικό το Καθολικό και τα κελιά των μοναχών. Γύρω από το Καθολικό υπάρχουν πολλά κυπαρίσσια. Σημαντικά έγγραφα για την ιστορία της Μονής Αρετίου και των άλλων μονών του Πάνω Μεραμπέλλου έχουν σωθεί στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.

ΕΛΟΥΝΤΑ (αρχαία ΟΛΟΥΣ)

Η Όλους (-ούντος), της οποίας το όνομα σώθηκε στη σημερινή Ελούντα, ήταν σπουδαία παραθαλάσσια, με δύο φυσικά λιμάνια, πόλη-κράτος της ανατολικής Κρήτης, σχετικά κοντά στη Λατώ με την οποία συχνά βρισκόταν σε διαμάχη, κυρίως εξαιτίας του Αφροδισίου. Βρισκόταν στη θέση Πόρος, στον ισθμό που ενώνει τη χερσόνησο (σήμερα νησί ύστερα από τη διάνοιξη διώρυγας από τους Γάλλους το 1897) Κολοκύθα με τη στεριά. Το μεγαλύτερο μέρος της πόλης βρίσκεται σήμερα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, λόγω της ανύψωσης της στάθμης της στην ανατολική Κρήτη. Ερείπια φαίνονται στο βυθό. Στα δυτικά του ισθμού έχουν ανασκαφτεί τάφοι της Μινωικής και Κλασικής περιόδου. Οι ανασκαφές έχουν γίνει από Γάλλους και Έλληνες αρχαιολόγους.

Αξιόλογο μνημείο στην Ελούντα είναι η μεγάλη πρωτοβυζαντινή τρίκλιτη με νάρθηκα και κόγχη βασιλική που ανέσκαψε ο Α.Ορλάνδος. Στο κεντρικό κλίτος σώζεται ωραίο ψηφιδωτό δάπεδο, με διακόσμηση γεωμετρικών και φυτικών θεμάτων και ψαριών, καθώς και αναθηματική επιγραφή του 7ου αι.

Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν ένα ξόανο της θεάς Αρτέμιδος Βριτομάρτεως. Στην ίδια περιοχή τρέπει να υπήρχε ένα ιερό, στο οποίο ανήκε ένας πλούσιος αποθέτης γεμάτος αφιερώματα των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, του ροδιακοπύ εργαστηρίου, που ανέσκαψε ο Ν. Πλάτων : πήλινες προτομές θεών, μια κουροτρόφος, μια άλλη θεά με πόλο στο κεφάλι, μια ένθρονη θεά, πήλινα ειδώλια πουλιών, μιας σειρήνας, χοίρων και χελωνών, καθώς και πολλούς λύχνους. Ένας λύχνος είναι ένα σπάνιο "πολύφωτο" με εβδομήντα μύξες (οπές) στην περιφέρεια του.

Στη θέση Λενικά, στα σύνορα των πόλεων Ολούντος και Λοτούς προς Καμάραν ήταν το Αφροδίσιον: ένα δίχωρο τετράγωνο ιερό του 2. αϊ. αφιερωμένο στον Άρη και την Αφροδίτη, που χτίστηκε στη θέση αρχαιότερου Αφροδισίου του 8. αϊ. Οι δύο χώροι είχαν κοινό προστώο, την "παστάδα" Κάτω από το δάπεδο της παστάδας ανακαλύφθηκε η εσχάρα και μια βάση κολόνας του αρχαίου Αφροδισίου.

Η Ελούντα σήμερα είναι ένα οπό τα σημαντικότερα τουριστικά κέντρα της Κρήτης με μεγάλα ξενοδοχεία.

ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ

Το μικρό νησί-φρούριο της Σπιναλόγκας προστατεύει το φυσικό όρμο της Ελούντας. Στη θέση του αρχαίου φρουρίου χτίστηκε στον Ιό. αϊ, από του Βενετούς το σημερινό δυνατό κάστρο. Η αρχική ονομασία ήταν stineloda, αργότερα όμως πήρε το όνομα από το νησάκι της Βενετίας Spinaloga (σήμερα Giudecca). Το κάστρο της Σπιναλόγκας, μαζί με τα κάστρα της Σούδας και της Γραμβούσας ήταν απόρθητο και, λόγω της μεγάλης στρατηγικής σπουδαιότητας του, κρατήθηκε από τους Βενετούς 5ΰ χρόνια μετά την άλωση του Χάνδακα. Πέρασε στην τουρκική κατοχή το 1715,

Το κάστρο σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση. Έχει πολλούς προμαχώνες και επί προμαχώνες, από τους οποίους οι δυο πιο ισχυροί έχουν σχήμα μισοφέγγαρου (Mezzaluna) και προστάτευαν με τα κανόνια τους τα δύο στόμια του όρμου της Ελούντας.

Η Σπιναλόγκα κατοικήθηκε στα χρόνια της Βενετοκρατίας από Βενετούς και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν καταφύγιο των Τούρκων. Στα τέλη του περασμένου αϊ. ήταν χωριστός δήμος με τουρκικό πληθυσμό, που έφυγε μόλις το 1903. Στη συνέχεια το κάστρο της Σπιναλόγκας μετατράπηκε σε λεπροκομείο για πενήντα χρόνια, καταργήθηκε πριν από λίγες δεκαετίες.

Σήμερα είναι μνημείο, που μπορεί να το επισκεφτεί όποιος επιθυμεί. με καΐκι από την Ελούντα ή από την Πλάκα.

ΚΡΙΤΣΑ

Η Κριτσά είναι από τα παλιότερα και το μεγαλύτερο σε πληθυσμό χωριό της Κρήτης. Υπάρχει από το 14. αϊ και το αποτελούσαν τρεις συνοικίες;

Κορναράτα, Χριστός, Κιπεριανά. Στην Κριτσά ζούσαν στα χρόνια της Βενετοκρατίας πλούσιοι και ευγενείς Κρητικοί, όπως φαίνεται από τους αφιερωτές που εικονίζονται στις βυζαντινές εκκλησίες του χωριού.

Το χωριό διατηρεί την αντιπροσωπευτική παραδοσιακή λαϊκή του αρχιτεκτονική, με τα απλά και λιτά σπίτια. Λίγα τμήματα βενετικών αρχοντικών σώζονται ενσωματωμένα σε νεότερα σπίτια. Σώζονται το οθωμανικό σχολείο και δυο κρήνες από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Οι κάτοικοι παλιότερα ασχολούνταν με την υφαντική.

Η Παναγία Κερά.

Ο διάσημος για την ποιότητα των τοιχογραφιών του ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστός ως Παναγία Κερά, βρίσκεται 1 χλμ. πριν από την Κριτσά. Είναι τρίκλιτος ναός, με τρούλο στο κεντρικό κλίτος της Παναγίας. Το βόρειο κλίτος είναι του Αγίου Αντωνίου και το νότιο της Αγίας Άννας. Τα κλίτη ιδρύθηκαν σε διαφορετικές περιόδους.

Αρχαιότερο (του 13. σι) είναι το κεντρικό κλίτος. Οι τοιχογραφίες του εικονίζουν σκηνές από τα Ευαγγέλια. Οι μορφές είναι αυστηρές και επιβλητικές αρχαΐζουσας τεχνοτροπίας. Στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης ήταν η Πλατυτέρα. Στην καμάρα του Βήματος εικονίζεται η πολυπρόσωπη Ανάληψη και χαμηλά πίσω οπό την Αγία Τράπεζα, οι συλλειτουργούντες αρχιερείς. Στον τρούλο εικονίζονται τέσσερις άγγελοι και από κάτω τέσσερις εορτές από το Δωδεκάορτο (Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση Λαζάρου και Βαϊοφόρος. Στο τύμπανο είναι δώδεκα προφήτες και στα σφαιρικά τρίγωνα οι Ευαγγελιστές. Στη δυτική καμάρα σε οχτώ μεγάλους πίνακες εικονίζονται οι σκηνές: Βρεφοκτονία, Γέννηση του Χριστού, Μυστικός Δείπνος, Άγια των Αγίων, Συμπόσιο του Ηρώδη και Εις ΄Αδου Κάθοδος. Στο δυτικό τοίχο εικονίζεται η Σταύρωση, και από ' κάτω οι τιμωρίες των κολασμένων. Στους κάτω τοίχους ολόσωμοι αυστηροί άγιοι (ξεχωρίζει ο Άγιος Γεώργιος).

Στο βορειοδυτικό πεσσό εικονίζεται ο δημοφιλής στην Κρήτη δυτικός Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης.

Το νότιο κλίτος χρονολογείται στο 14. αϊ. και οι τοιχογραφίες που είναι από τις πιο σημαντικές στην Κρήτη, ανήκουν στην Παλαιολόγε ι σ αναγέννηση, στη Μακεδονική Σχολή, που έχει σχέση με το Μυστρά. οι μορφές εικονίζονται ζωγραφισμένες με καθαρές γραμμές σε ευρύχωρα πλαίσια. Σε δεκατέσσερις ορθογώνιους πίνακες σε δύο ζώνες εικονίζονται σκηνές από Το Βίο της Αγίας Άννα και της Παναγίας, από τα θεομητορικά απόκρυφα ευαγγέλια, που δεν συνηθίζονται στη βυζαντινή ζωγραφική: η Οικία του Ιωακείμ, η Προσευχή της Άννας, η Γέννηση της Θεοτόκου, το Ύδωρ της Ελέγξεως, η θλίψη του Ιωσήφ και η Θεοτόκος Πύλη Κεκελεισμένη. Στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Αγία Άννα ως Πλατυτέρα. Στο δυτικό τοίχο είναι η χορηγική και κτητορική τοιχογραφία με την επιγραφή: "Χωρίον της Κριτζέας και Αντώνιος Λαμέρας.

Στο βόρειο κλίτος (του 14. αϊ.) εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτωρ και από κάτω οι συλλειτουργούσες Αρχιερείς και οι ένθρονοι Απόστολοι. Στο βόρειο τοίχο εικονίζεται η οικογένεια του κτήτορα Γ. Μαζηζάνη, ενδιαφέρουσες προσωπογραφίες με τη χαρακτηριστική ενδυμασία της εποχής Στην καμάρα απεικονίζεται με μεγαλειώδη και αποκαλυπτικό τρόπο η μεγάλη σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας ( Απόστολοι, τάγματα αγγέλων, μάρτυρες και όσιοι, ο Άγγελος που σαλπίζει την έλευση του Χριστού, η γη και η θάλασσα προσωποποιημένες που αποδίδουν στην κρίση τους νεκρούς τους, η Ψυχοστασία, οι κολασμένοι και ο πολυσύνθετος φυσιοκρατικά ζωγραφισμένος Παράδεισος.

ΛΑΊΏ

Αυτή η σημαντική δωρική πόλη-κράτος της Ανατολικής Κρήτης;, γνωστή και ως "Λατώ η Ετέρα", ήταν χτισμένη σε ορεινή θέση (υψομ. 300 μ.), 3 χλμ. Β. από το κεφαλοχώρι Κριτσά. Το επίνειο της ήταν η "Λατώ προς Καμάραν", στη θέση της σημερινής πόλης του Αγίου Νικολάου. Αν και ίσως το όνομα Λατώ ταυτίζεται με τη ra-to των πινακίδων της Γραμμικής Β, δεν έχουν ανακαλυφθεί μινωικά λείψανα, εκτός από κάποιους θαλαμωτούς τάφους στην Κριτσά. Η πόλη έχει αξιόλογη ιστορία και σπουδαιότατα αρχιτεκτονικά στοιχεία.

Το όνομα της σχετίζεται με τη θεά Λητώ (Λατώ στη δωρική), που λατρευόταν στην πόλη, μαζί με τη θεά των τοκετών Ειλείθυια, την Άρτεμη και τον Ερμή, που εικονίζονταν και στα νομίσματα της. Οι Λάτιοι στον 3^ο αι. μετέχουν στο Κοινόν των Κρητών και το 183 είναι ανάμεσα στις κρητικές πόλεις που συνήψαν ειρήνη με τον Ευμενή της Περγάμου. Από τη Λατώ καταγόταν ο ναύαρχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου Νέαρχος.

Οι ανασκαφές, που έγιναν στις αρχές του 20. αϊ. και πιο πρόσφατα από Γάλλους αρχαιολόγους, αποκάλυψαν το κέντρο της πόλης, την 7λγορά και μεγάλο τμήμα της πόλης. Τα τείχη της σώζονται σε εντυπωσιακό ύψος και έχουν κατά διαστήματα ισχυρούς πύργους. Η κύρια πύλη έχει τρεις διαδοχικές εισόδους. Από την πύλη ξεκινά ένας ανηφορικός δρόμος με ” σκαλοπάτια και ράμπες, περνά δίπλα από τα εργαστήρια και καταλήγει στην Αγορά. Αγορά, η οποία στη μορφή που σώθηκε χρονολογείται στις αρχές των Ελληνιστικών χρόνων, είναι μια πεντάπλευρη πλατεία έκτασης περίπου 1/2 στρ. Στη Β. πλευρά της είναι το Πρυτανείον 80 θέσεων, του 7ου αι. π.Χ., με 11 βαθμίδες/καθίσματα μήκους 15 μ. και στα νότια μία εξέδρα σε σχήμα Π με πεζούλι/κάθισμα στους τοίχους. Τα δύο κτίσματα προορίζονταν για τους άρχοντες. Από τα Α. ήταν μια δωρική στοά. και στο κέντρο της Αγοράς ένα μικρό ιερό και μια βαθιά δεξαμενή. Στη Β. πλευρά, της Αγοράς, πάνω από τις βαθμίδες, είναι το " κυρίως Πρυτανείον", με την εσχάρα στο κέντρο και τριγύρω πεζούλια. Εδώ συνεδρίαζαν οι κόσμοι και χρησίμευε και ως εστιατόριον. Στα Α. είναι μια περίστυλη αυλή. Τα δωμάτια Β. από το Πρυτανείο ήταν τα αρχεία της πόλης.

Στα νότια της Αγοράς, υπάρχει μια διαμορφωμένη ταράτσα με μεγάλο αναλημματικό τοίχο. Εδώ είναι ο ναός της πόλης, που αποτελείται από τετράγωνο σηκό και ορθογώνιο πρόδομο, του τέλους του 4ου αι. π.Χ. Σώζεται η βάση του λατρευτικού αγάλματος. Μπροστά ήταν ο βωμός των θυσιών με δυο βαθμίδες. Κάτω από τον αναλημματικό τοίχο υπάρχει ένα υπαίθριο θέατρο 350 θέσεων και δίπλα μια εξέδρα με πεζούλια γύρω στους τοίχους.

Έχουν ανασκαφτεί ακόμη μερικά ιδιωτικά σπίτια της πόλης, η οποία αν και χρονολογείται στη μορφή που έχει σήμερα γύρω στο 300. όμως διατηρεί την αρχαϊκή πολεοδομική οργάνωση των πόλεων.

ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Στη θέση της σημερινής πρωτεύουσας του νομού Λασιθίου ήταν το επίνειο της "Λοτούς Ετέρας", η "Λατώ προς Καμάραν", και στο Μεσαίωνα ιδρύθηκε, το φρούριο Mirambello στο λόφο πάνω από τη λίμνη Μαντράκι. Η σημερινή πόλη ήταν μικρό χωριό τον περασμένο αιώνα., αλλά στις τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτυχθεί σε μεγάλο τουριστικό κέντρο.

Η Λατώ προς Καμάραν (ή Καμάρα), άκμασε κυρίως στην Ελληνορωμαϊκή περίοδο εις βάρος της άλλης Λατούς. Έχουν ανακαλυφθεί αγάλματα και επιγραφές και έχουν ανασκαφτεί πολλοί κεραμοσκεπείς τάφοι, που περιείχαν αξιόλογα κτερίσματα: γυάλινα μυροδοχεία και δακρυδόχοι, οξυπύθμενους αμφορείς και άλλα πήλινα αγγεία, χάλκινα κοσμήματα και καθρέπτες, ένα αυγό στρουθοκαμήλου. Σπουδαίο είναι ένα χρυσό στέφει με. φύλλα ελιάς κολλημένο πάνω στο κρανίο, που είχε στο στόμα του αργυρό νόμισμα του αυτοκράτορα Τ ιβερίου.

Στα βυζαντινά χρόνια πιθανόν υπήρχε επισκοπή Καμάρας. Στον 5ο αι. χτίστηκε η μικρή εκκλησία του Αγίου Νικολάου στη μικρή χερσόνησο, που έδωσε το όνομα του στον οικισμό και αργότερα, στην πόλη. Ο μονόχωρος με τρούλο ναός είναι μοναδικό μνημείο της Εικονομαχικής περιόδου και διατηρεί τοιχογραφίες με ανεικονική διακόσμηση κάτω από νεότερα στρώματα τοιχογραφιών. Στην Ενετοκρατία υπήρχε το καστέλο Mirambello και μικρός οικισμός από τον οποίο σώθηκε η εκκλησία της Παναγίας με. τοιχογραφίες τριών περιόδων: αρχές 14.(1303) μέχρι και τέλος 15ου αι.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Είναι το δεύτερο σε μέγεθος Μουσείο της Κρήτης και στεγάζει αρχαιολογικά αντικείμενα από την ανατολική Κρήτη που χρονολογούνται από τα Νεολιθικά Χρόνια μέχρι το τέλος της Αρχαιότητας.

Ενδιαφέρον είναι ένα Φαλλόμορφο λίθινο ειδώλιο από το σπήλαιο Πελεκητά Ζάκρου.

Η μεγαλύτερη και ίσως η σπουδαιότερη συλλογή είναι τα ευρήματα από το προανακτορικό νεκροταφείο της Αγίας Φωτιάς. Από 260 τάφους προήλθαν 1600 πήλινα αγγεία των αντιπροσωπευτικών ρυθμών κεραμικής της προανακτορικής. Ακόμη χάλκινα εγχειρίδια και λεπίδες οψιανού.

Μεγάλη είναι και η ομάδα των ευρημάτων από τον προανακτορικό οικισμό στη θέση Φούρνου Κορυφή της Μύρτου Ιεράπετρας, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει ένα σπονδικό πήλινο αγγείο, η περίφημη "θεά της Μύρτου".

Μια ομάδα χρυσών κοσμημάτων προέρχεται από το προανακτορικό νεκροταφείο του Μοχλού. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει το χρυσό διάδημα με κεραίες σε σχήμα V και με έκτυπη διακόσμηση ζώων, και μια καρφίτσα μαλλιών με ανθόσχημη κεφαλή.

Στο Μουσείο βρίσκονται αρκετά ωραία λίθινα αγγεία και πολλά πήλινα ειδώλια ανδρών και γυναικών, αναθήματα των πιστών στα Ιερά Κορυφής.

Πολύ σημαντικά είναι μια πήλινη τετράπλευρη ράβδος και μια χρυσή περόνη με επιγραφές σε Γραμμική Α γραφής από τα Μάλια (;), ένα. λίθινο κύπελλο κοινωνίας και άλλα λίθινα αγγεία από το Μακρύγιαλο, ένα λίθινο ομοίωμα τρίτωνα με ανάγλυφη απεικόνιση μινωικών δαιμόνων από τα Μάλια, ένα γυναικείο ειδώλιο ιέρειας από τη Μυρσίνη.

Ακόμη εκτίθεται μεγάλη ποσότητα κεραμικής των μετανακτορικών μινωικών χρόνων από την Κριτσά, κεραμική των αρχαϊκών χρόνων από την Ελούντα και ελληνορωμαϊκή κεραμική από το νεκροταφείο της Λοτούς προς Καμάραν στη θέση Ποταμός του Αγίου Νικολάου.

ΙΣΤΡΩΝ

Η αρχαία πόλη βρισκόταν στη θέση Πύργος απέναντι από το Καλό Χωριό Μεραμπέλλου δίπλα στον ποταμό με το ίδιο αρχαίο όνομα Ίστρωνα. Άκμασε στα ελληνορωμαϊκά χρόνια. Το επίνειο της πόλης, που αναφέρεται και ως ίστρος, ήταν στη θέση Κατεβατή στην παραλία του Καλού Χωριού.

ΒΡΟΚΑΣΤΡΟ

Πάνω στο υψίπεδο του Βρόκαστρο σε υψόμετρο 313 μ. ανατολικά από το Καλό Χωριό ιδρύθηκε στο τέλος των μετανακτορικών μινωικών χρόνων και διατηρήθηκε μέχρι τον 7. αϊ. ένας ορεινός οικισμός/καταφύγιο, σαν το Καρφί, το Καβούσι και το Καστρί Παλαικάστρου. Η θέση του είναι στρατηγική με μεγάλη εποπτεία στο πέρασμα οπό το βορρά στο νότο, ενώ ταυτόχρονα είναι δυσπρόσιτη.

Υπήρχαν δύο συνοικίες μια ψηλά και μια λίγο χαμηλότερα με οχύρωση. Έχουν ανασκαφτεί πολλοί τάφοι διαφόρων τύπων. Οι ταφές έχουν γίνει με διάφορους τρόπους: σε πίθους και άλλα αγγεία, ταφές και καύσεις σε λαξευτούς τάφους, καύσεις σε ταφικά περιφράγματα. Έχουν εντοπιστεί δύο ιερά, ένα στον οικισμό με πεζούλι για τα είδωλα και ένα άλλο δίπλα στους τάφους.

ΕΠΑΡΧΙΑ ΛΑΣΙΘΙΟΥ

Είναι η μόνη επαρχία της Κρήτης χωρίς επαφή με τη θάλασσα, στο μεγαλύτερο μέρος της ορεινή. Περιλαμβάνει το μεγαλύτερο οροπέδιο της Κρήτης, το οροπέδιο του Λασιθίου, που βρίσκεται στην καρδιά του ορεινού όγκου της Δίκτης, του Αιγαίου Όρους κατά τον Ησίοδο.

Στην επαρχία βρίσκονται σημαντικότατα σπήλαια αρχαιολογικού ενδιαφέροντος (το σπήλαιο του Ψυχρού, γνωστό και ως Δικταίο Άντρο, της Τράπεζας στο Τζερμιάδω και στο Γεροντομουρί στον Άγιο Χαράλαμπο), μινωικοί οικισμοί στην Παπούρα στο χωριό Λαγού, στην Πλάτη στο Καρφί και σε άλλες θέσεις. Στα μετα-μινωικά χρόνια το οροπέδιο ανήκε στην πόλη Λύττο. Στα Βενετικά χρόνια το Λασίθι έγινε κέντρο της αντίστασης κατά των κατακτητών. Οι Βενετοί εκκένωσαν το οροπέδιο και δεν επέτρεψαν την κατοίκηση και την καλλιέργεια του για 200 χρόνια. Και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το Λασίθι ήταν επαναστατικό κέντρο και καταστράφηκε δυο φορές από τους Τούρκους.

Η επαρχία έχει 20 χωριά και συνοικισμούς, που κατοικούνται από 5.000 κατοίκους περίπου. Τα πιο μεγάλα χωριά είναι το Τζερμιάδω και ο Άγιος Γεώργιος. Υπάρχουν και δύο μονές της Κρουστολλένιας και της Βιδιανής. Η επαρχία συνδέεται με το Ηράκλειο και το Άγιο Νικόλαο με αμαξιτούς ασφαλτοστρωμένους δρόμους.

ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΛΑΣΙΘΙΟΥ

Το οροπέδιο Λασιθίου είναι μια πόλγη, μια ελλειπτική πεδινή έκταση 10X5 χλμ. περίπου. Το μέσο υψόμετρο του είναι 840 μ. Έχει φυσικές εισόδους σε εννιά θέσεις, από κάθε κατεύθυνση. Το έδαφος του είναι πολύ εύφορο και παράγει κυρίως κηπευτικά (πατάτες) και φρούτα (μήλα). Παλιότερα υδρευόταν με ανεμόμυλους (περίπου 10.000). Το κλίμα είναι υγιεινό. Στα γύρω βουνά υπάρχει κτηνοτροφία.

Επειδή ο κάμπος του Λασιθίου πλημμύριζε και τα νερά σχημάτιζαν λίμνη καταστρέφοντας την παραγωγή, οι Βενετοί έκαμαν αποστραγγιστικά έργα, τις γνωστές Λίνιες, που λειτουργούν ακόμη σήμερα. Η κεντρική καταβόθρα που απομακρύνει τα νερά του κάμπου βρίσκεται ένα ο Χώνος στο βόρειο άκρο του οροπεδίου.

ΤΖΕΡΜΙΑΔΩ

Η πρωτεύουσα της επαρχίας ιδρύθηκε, όπως και τα άλλα χωριά του οροπεδίου το 15ο αι. Η περιοχή του χωριού κατοικήθηκε από τη Νεολιθική Εποχή (λόφος Καστέλας), μέχρι το τέλος της αρχαιότητας.

Σπήλαιο Τράπεζας

Βρίσκεται ΒΑ. οπό το Τζερμιάδω στο οροπέδιο Λασιθίου. Ακούεται και με το όνομα Κρόνειον. Ανασκάφτηκε από τον J. Pendlebury και τους συνεργάτες του το 1932. Το σπήλαιο είχε χρησιμοποιηθεί. όπως και άλλα σπήλαια της Κρήτης στη νεολιθική περίοδο ως τόπος εποχικής κατοίκησης και καταφύγιο. Στην προανακτορική χρησιμοποιήθηκε για ταφές. Από τα ευρήματα αναφέρονται η κεραμική της τελικής νεολιθικής περιόδου, γνωστή ως Ρυθμός Τράπεζας, με πλαστική διακόσμηση. Ακόμη βρέθηκαν πολλά πήλινα και λίθινα εργαλεία, χάλκινα εγχειρίδια, ειδώλια από ελεφαντόδοντο και χρυσά κοσμήματα. Ο ανασκαφέας δέχεται λατρευτική χρήση του σπηλαίου στην πολαιοανακτορική περίοδο.

ΜΟΝΗ ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΕΝΙΑΣ

Πάνω σε καταπράσινο χαμηλό λόφο στο ανατολικό μέρος του οροπεδίου είναι χτισμένη η Μονή της Παναγίας Κρουσταλλένιας, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Σύμφωνα με επιγραφή που σώζεται στην εκκλησία, η μονή ιδρύθηκε το 16ο αι., από την ηγουμένη της Μονής της Παναγίας του Σπηλαίου στα Καλάβρυτα, Παλαντία Ντανασή, όταν οι Βενετοί επέτρεψαν την επανακατοίκηση του κάμπου του Λασιθίου. Η μονή έπαιξε σημαντικό ρόλο στις επαναστάσεις του 19^ου αι. ως έδρα της επαναστατικής Επιτροπής. Καταστράφηκε στα 1823. και στο 1866.

ΠΛΑΤΗ

Κοντά στο χωριό Πλάτη ανασκάφτηκε το 1913 από τον R. M. Dawkins ένα σημαντικό συγκρότημα τριών κτιρίων γύρω από μια ορθογώνια πλατεία, των νεοανακτορικών και μετανακτορικών χρόνων. Πιθανόν να ήταν τμήματα ενός οικισμού, ενώ είναι πιθανόν να αποτελούσαν τμήματα ενός ενιαίου κτιρίου με κεντρική αυλή, σαν των ανακτόρων. Από τα ερείπια δεν σώζεται σχεδόν τίποτε.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΨΥΧΡΟΥ (ΔΙΚΊΆΙΟ ΑΝΤΡΟ)

Στη Β. πλευρά της Δίκτης; σε υψόμετρο 1025 μ., πάνω από το χωριό Ψυχρό του οροπεδίου Λασιθίου. Είναι γνωστό και ως Σπηλιάς του Ψυχρού. Ο σημαντικότερος αρχαιολογικός χώρος του οροπεδίου και από τους πιο σημαντικούς στην Κρήτη.

Το σπήλαιο ερευνήθηκε από τους Halbherr, Evans, Demargne και Hogarth από το 1888 μέχρι το 1902. Στην προανακτορική περίοδο φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε ως εποχική κατοικία στην αρχή και στο τέλος της για ταφές στον πάνω θάλαμο. Από την αρχή των παλαιοανακτορικών χρόνων έγινε λατρευτικό σπήλαιο στο οποίο λατρευόταν η θεά Μητέρα. Συνδέθηκε επίσης με τη γέννηση του Διός, που μαζί με άλλα έχει και το επίθετο Δικταίος. Η λατρεία κράτησε περίπου 2000 χρόνια.

Το σπήλαιο έχει μεγαλοπρεπή λιθωματικό διάκοσμο, με πολλούς σταλακτίτες και σταλαγμίτες, με θαλάμους και λίμνη. Χωρίζεται σε πάνω και κάτω σπήλαιο. Στο πάνω σπήλαιο ήταν ο βωμός με το τέμενος. 7λπό τα ευρήματα της Μινωικής εποχής αναφέρονται, τράπεζες προσφορών με επιγραφές σε Γραμμική Α, σφραγίδες, πήλινα και λίθινα αγγεία, σκεύη και ειδώλια, χάλκινα εγχειρίδια, ειδώλια και διπλοί πελέκεις, εργαλεία και κοσμήματα.

ΓΈΡΟΝΤΟΜΟΥΡΙ

Κοντά στο -χωριό Άγιος Χαράλαμπος ανασκάφτηκε τα τελευταία χρόνια ένα σπήλαιο που είχε χρησιμοποιηθεί ως γιγάντιο οστεοφυλάκιο, μοναδικό στο είδος του. Εδώ είχαν συσσωρεύσει τα μεγάλα οστά και τα κρανία νεκρών πολλών γενεών, μαζί με τα κτερίσματά τους. Τα ευρήματα αυτά έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για την ανθρωπολογική έρευνα.

ΚΑΡΦΙ

.Βρίσκεται στην ομώνυμη τοποθεσία Β. από το Τζερμιάδω πάνω στη Δίκτη. Το νεκροταφείο βρίσκεται στη θέση Μνήματα. Η ανασκαφή του έγινε από το J. Pendlebrury και τους συνεργάτες του στα 1937-39.

Στη θέση που ιδρύθηκε ο οικισμός υπήρχε ένα ιερό 'κορυφής των παλαιαοανακτορικών χρόνων, γιατί βρέθηκαν πολλά πήλινα ειδώλια. Τα σπίτια χτίστηκαν στο τέλος της μετανακτορικής και στην υπομινωική περίοδο (1200-1050 π.Χ). Έχει πολλές ομοιότητες με τα Γoυρνιά. Τα σπίτια χωρίζονται σε συνοικίες με στενά πλακόστρωτα δρομάκια.

Στο ιερό υπήρχε ένας ναός, στον οποίο βρέθηκαν σημαντικά λατρευτικά αντικείμενα: τα μεγάλα (ύψους 1 μ.) πήλινα ειδώλια της μινωικής θεάς με τα υψωμένα χέρια.

Τα άλλα ευρήματα είναι κοινά αγγεία και σκεύη καθημερινής χρήσης. Το Καρφί θεωρήθηκε οικισμός/καταφύγιο που ιδρύθηκε κατά την ταραγμένη εκείνη περίοδο, για ασφάλεια των κατοίκων του.

ΕΠΑΡΧΙΑ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ

Η κεντρική επαρχία του νομού Λασιθίου έχει το όνομα της από τη μεγαλύτερη πόλη του, την Ιεράπετρα. Ορεινή στο μεγαλύτερο μέρος της περιλαμβάνει τον ισθμό της Ιεράπετρας που αποτελεί και το μόνο εύκολο σημείο επικοινωνίας (12 χλμ.) ανάμεσα στο Κρητικό και το Λιβυκό πέλαγος. Ο ισθμός χωρίζεται από τους λόφους της Επισκοπής σε βόρειο και νότιο τμήμα. Και στα δύο αναπτύχθηκαν σημαντικά κέντρα πολιτισμού στα μινωικά χρόνια (Γουρνιά, Βασιλική στο βόρειο και Μύρτος στο νότιο). Μικρές πεδιάδες υπάρχουν η παραλιακή της Παχιάς Άμμου και του Καβουσιού και της Ιεράπετρας και Γρα-Λυγιάς στα νότια. Το δυτικό τμήμα καταλαμβάνουν τα νότια τμήματα των Λασιθιώτικων Βουνών με μικρές κοιλάδες ανάμεσα τους. Αυτήν την ημιορεινή χώρα προτίμησαν οι δωρικοί πληθυσμοί (Μάλλες, Ωλερός). Στο ανατολικό τμήμα της επαρχίας βρίσκονται τιμήματα του βουνού της Θριφτής-Καβουσιού.

Μεγάλα χωριά της επαρχίας είναι το Κάτω Χωριό, οι Μάλλες και η Καλαμαύκα. Στην Ιεράπετρα εδρεύει η επισκοπή Ιεραπύτνης και Σητείας. Μονές έχει της Εξακουστής και της Παναγίας Βριωμένης στους Μεσελέρους. Η επαρχία είναι από τις πλουσιότερες της Κρήτης εξαιτίας της καλλιέργειας των κηπευτικών σε θερμοκήπια.

ΓΌΥΡΝΙΑ

Πάνω στο χαμηλό λόφο Γουρνιά στο μυχό του κόλπου Μεραμπέλου, Δ. από την Παχεία Άμμο, δίπλα στο δρόμο προς Ιεράπετρα - Σητεία, έχει ανασκαφτεί μια μινωική πόλη με ένα μικρό ανάκτορο, από την H. Boyd της Αμερικανικής Αρχ. Αποστολής το 1901-4. Συμπληρωματικές έρευνες στα νεκροταφεία έκανε ο Κ.Δαβάρας το 1972.

Είναι το πληρέστερα ανασκαμμένο μινωικό οικιστικό σύνολο. Δρόμοι ακτινωτοί και περιφερειακοί εξασφαλίζουν την κυκλοφορία σ' όλους τους τομείς της μικρής πόλης. Τα σωζόμενα τμήματα των σπιτιών είναι τα ισόγεια και έχουν μικρούς χώρους. Οι πιο μεγάλες αίθουσες ήταν στον όροφο. Τα σπίτια ήταν κλιμακωτά τοποθετημένα στη Δ. και Α. πλαγιά του λόφου. Ήταν εφοδιασμένα με διάφορες εγκαταστάσεις για Βιοτεχνικές δραστηριότητες. Στην κορυφή του λόφου στο κέντρο της μικρής πόλης ήταν το ανάκτορο του τοπάρχη. Νότια από αυτό μια πλατεία θεωρήθηκε Αγορά για τους κατοίκους του οικισμού. Το μικρό ανάκτορο μιμείται μερικά στοιχεία των μεγάλων, όπως την κατασκευή με μεγάλους πελεκητούς λίθους της δυτικής και νότιας πρόσοψης. Μια μικρή αυλή στα δυτικά είναι λιθόστρωτη. Στη δυτική πτέρυγα υπάρχουν παράθυρα, άνδηρα και λουτρό καθώς και αποθήκες. Στο κέντρο είναι μια μεγάλη αίθουσα με πολύθυρα και διάδρομο. Η ΝΑ. είσοδος του ανακτόρου είχε σχήμα Γ, με τρία σκαλοπάτια πλατιά που θυμίζουν τους "θεατρικούς χώρους". Μια μεγάλη επίπεδη πλάκα έχει κοιλότητες που θυμίζουν κέρνο.

Τα νεκροταφεία σώζονται ανατολικά από το φυλάκιο του σρχ. χώρου τα ορθογώνια ταφικά κτίρια που δείχνουν την ακμή του οικισμού ήδη στην 3η χιλιετία.

ΚΑΒΟΥΣΙ

Στο ύψωμα Κάστρο του βουνού της Θριφτής, πάνω από το χωριό Καβούσι είχε ιδρυθεί στο τέλος της μετανακτορικής μινωικής περιόδου ένας οικισμός-καταφύγιο, που κατοικήθηκε μέχρι το τέλος των γεωμετρικών χρόνων. Ένας ακόμη οικισμός του τέλους της μετανακτορικής και υπομινωικής περιόδου ιδρύθηκε στη θέση Βροντά. Η θέση είναι στρατηγική και ελέγχει το πέρασμα από τον ισθμό της Ιεράπετρας προς τα ανατολικά. Η ανασκαφή έγινε στην αρχή του αιώνα από τη H. Boydκαι επαναλήφθηκε από το 1981 κ.ε. από Αμερικανούς αρχαιολόγους.

Ο οικισμός αποτελείται από μικρά· τετράπλευρα σπίτια. Το νεκροταφείο μικρών θολωτών τάφων βρισκόταν γύρω και χαμηλότερα από τον οικισμό στις θέσει Πλάι του Κάστρου, Αλώνι και Σκουριασμένος.

ΠΑΧΕΙΑ ΑΜΜΟΣ

Στην παραλία του σημερινού παραθαλάσσιου χωρίου (οι ντόπιοι το λένε Παχυνάμμο)_στο Β. άκρο του ισθμού της Ιεράπετρας ανασκάφτηκε στις αρχές του αιώνα μας ένα σημαντικό προανακτορικό μινωικό νεκροταφείο με ταφές σε πίθους. ΄Ηταν φυσικό λιμάνι του βόρειου τμήματος του ισθμού.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ

Κοντά στο ομώνυμο χωριό στη 8έση Κεφάλι, που δεσπόζει στο βόρειο μισό πεδινό τμήμα· του ισθμού της Ιεράπετρας είναι ο μινωικός οικισμός που ανασκάφτηκε το 1903-6 από τον Αμερικανό R. Seager. Την έρευνα επανέλαβε το 1970 ο Α. Ζώης.

Η κατοίκηση στη θέση αυτή ήταν αδιάκοπη από τα μέσα της προανακτορικής μέχρι τη νεοανακτορική περίοδο και διαιρείται σε πέντε φάσεις: Τα πρώτα σπίτια χτίστηκαν στα μέσα της προανακτορικής (Βόρεια και Νότια Οικία). Στη δεύτερη φάση του οικισμού, λίγο μετά τα μέσα της προανακτορικής, ανήκουν η περίφημη Ερυθρά ή Μεγάλη οικία και η Δυτική Οικία. Στην προανακτορική τρίτη φάση ανήκει ένα κτίριο στο Α. τμήμα του οικισμού, σε μια τέταρτη φάση (παλαιοανακτορική) ανήκουν λείψανα ενός κτιρίου στη Δ. πλευρά και στην τελευταία φάση (νεοανακτορική) ένα μεγάλο κτίριο στο ΒΑ. άκρο του χώρου.

ΕΡΥΘΡΑ ΟΙΚΙΑ: Είναι το πρώτο χρονολογικά μεγάλο κτίριο της προανακτορικής περιόδου, και θεωρήθηκε κατοικία τοπάρχη και πρόδρομος των ανακτόρων. Τα δωμάτια είναι ορθογώνια μεγάλα με ισχυρούς τοίχους, πάνω σε λίθινη κρηπίδα με πλίνθους ψημένες στον. ήλιο και ""δεμένες" με οριζόντιες και κάθετες ξυλοδεσιές. Οι τοίχοι είχαν επιχρίσματα βαμμένα σε έντονο κόκκινο χρώμα. Από τα κινητά ευρήματα ιδιαίτερα αναφέρονται τα πήλινα αγγεία του ρυθμού Βασιλικής με τις πολύχρωμες άνισο ψημένες επιφάνειες τους, που πήραν το όνομα από τη θέση αυτή.

ΕΠΙΣΚΟΠΗ - ΚΑΊΩ ΧΩΡΙΟ

Σήμερα η Επισκοπή έχει ενσωματωθεί μαζί με το Πάνω Χωριό στην κοινότητα Κάτω Χωριού. Στην περιοχή υπήρχε σημαντικός μινωικός οικισμός από το νεκροταφείο του οποίου προέρχεται η ωραία ζωγραφιστή σαρκοφάγος (Μουσείο Ιεράπετρας), στην οποία εικονίζονται σκηνές λατρείας των νεκρών. Από το Κάτω Χωριό προήλθε και το μοναδικό νεολιθικό ειδώλιο καθιστής θεάς (Συλλογή Γιαμαλάκη Μουσείου ηρακλείου)

Στα μεσοβυζαντινά χρόνια μεταφέρθηκε εδώ η έδρα της επισκοπής Ιεραπύτνης. Από τον καθεδρικό ναό, που σώζονταν μέχρι τις αρχές του 20. αϊ. σώθηκαν μόνο αρχιτεκτονικά και ανάγλυφα τμήματα. Σώζεται όμως το βαπτιστήριο της αριστερά του δρόμου. Τιμάται στον Άγιο Γεώργιο και τον Άγιο Χαράλαμπο και έχει τον τύπο του σταυρεπίστεγου ναού, με ενδιαφέρουσα κεραμοπλαστική διακόσμηση στο εξωτερικό.

Στο Απάνω Χωριό είναι η εκκλησία της Αγία Μαρίνας με υπολείμματα τοιχογραφιών.

ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ

Είναι η νοτιότερη πόλη της Ελλάδας και της Ευρώπης, και η μεγαλύτερη του νομού Λασιθίου. Απέχει 36 χλμ. από τον Άγιο Νικόλαο και 104 από το Ηράκλειο.

Η πόλη έχει χτιστεί στη θέση της αρχαίας Ιεράπυτνας, που είχε και τα ονόματα, Καβούσι, Πύτνα, Κάμιρος. Η ίδρυση της αποδίδεται στον Κύρβα, έναν από τους Κορύβαντες, που ήρθε από τη Ρόδο, στην οποία υπάρχει πόλη Κάμιρος. Πολλά στοιχεία, να φέρουν ο Στράβων και ο Στέφανος Βυζάντιος. Η επικράτεια της πόλης στον 3/2. αι. π.Χ. έφτανε από τον Τσούτσουρο μέχρι .την Άμπελο και κατείχε τη μεγαλύτερη περιοχή από οποιαδήποτε άλλη πόλη. Συμμαχεί με τις άλλες ισχυρές πόλεις (Κνωσσό, Γόρτυνα, Λύκτο, Αρκάδες), με τους Μακεδόνες, τους Ρόδιους και τον Ευμενή της Περγάμου. Προσάρτησε τη γειτονική Λάρισα (στο χωριό Βαινιά), υπέταξε την Πραισό σε συνεργασία με τους Ιτανίους, με τους οποίους άρχισε αγώνα επικράτησης στην ανατολική Κρήτη. Στη διαμάχη τους έβαλαν τέλος οι Ρωμαίοι υποτάσσοντας την Κρήτη. Αλλά και στη Ρωμαιοκρατία η Ιεράπυτνα ακμάζει, γίνεται μια από τις πιο κοσμοπολίτικες πόλεις της αυτοκρατορίας. Αναφέρεται από τον Servius ότι "η εκατόμπολις Κρήτη είχε δυο μόνο πόλεις, την Κνωσό και την Ιεράπυτνα". . ,

Στην πρώτη βυζαντινή περίοδο ήταν έδρα επισκοπής. Υποτάχτηκε στους Σαρακηνούς από τις πρώτες πόλεις και παρακμάζει. Από τη μέση βυζαντινή περίοδο και ύστερα στην ανατολική Κρήτη κυριαρχεί -η Σητεία. Στη Βενετοκρατία η Ιεράπετρα υπήρχει στο διαμέρισμα της Σητείας και τότε χτίστηκε το φρούριο της.

Από την ξακουστή πολιτεία δεν σώζεται σχεδόν τίποτε. Μέχρι και τις αρχές του αιώνα μας όμως πολλά αρχαία μνημεία (δύο σέστρα, ένα αμφιθέατρο, μια "ναυμαχία" ήταν ορατά και οι αρχαιολογικές ανασκαφές επιβεβαιώνουν ότι το κέντρο της ήταν στις θέσεις Βιγλιά, Πόλες, Ποταμούς και Μεγάλη Αλυκή. Οι ξένοι κατακτητές και άλλοι "φιλάρχαιοι" επιδόθηκαν σε συστηματική σύληση των θησαυρών της για να τους μεταφέρουν στην Ιταλία ή Κωνσταντινούπολη ή στην Αγγλία. .

Έτσι σήμερα μπορεί κανείς να θαυμάσει στο Βρετανικό Μουσείο τις περίφημες μαρμάρινες ανάγλυφες σαρκοφάγους, του 1^ου αι. μ.Χ. Στη μια εικονίζονται σκηνές από τη ζωή του μεγάλου ήρωα Αχιλλέα. Κομμάτια άλλης σαρκοφάγου και μαρμάρινοι ανδριάντες βρίσκονται στο Μουσείο Κωνσταντινούπολης. Στο Μουσείο Ηρακλείου φυλάσσεται ο χάλκινος ανδριάντας τηβενοφόρου νέου ελληνορωμαϊκών χρόνων, και στην κρήνη Βemdo στο Ηράκλειο (στην πλατεία Κορνάρου, όπου άλλοτε ο ναός του Σωτήρα) ένα υπερφυσικό ακέφαλο ανδρικό Άγαλμα.

Από τα μνημεία των νεότερων περιόδων μπορεί κανείς να επισκεφτεί το φρούριο Καλέ στο λιμάνι, που χτίστηκε στον 13^ο αι. Ο Καλές είναι ορθογώνια κατασκευή με πύργους στις γωνίες, δεξαμενή νερού, εκκλησία, αποθήκες και κατοικίες. Άλλα μνημεία είναι το Τζαμί με το μιναρέ και μια κρήνη απέναντί του, και η Οθωμανική Σχολή (Μεχτέπι), που σήμερα στεγάζει την Αρχαιολογική Συλλογή της Ιεράπετρας.

Αρχαιολογική Συλλογή

Λειτουργεί προς το παρόν μόνον η αίθουσα των ελληνορωμαϊκών γλυπτών και επιγραφών, ενώ στον προθάλαμο εκτίθεται -η θαυμάσια κιβωτιόσχημη σαρκοφάγος της Επισκοπής με παραστάσεις εκφοράς νεκρού και αιγάγρων.

Στην Ιεράπετρα έχουν βρεθεί πολλά αξιόλογα αγάλματα ελληνορωμαϊκών χρόνων. Ξεχωρίζουν τα ακέφαλα ημίγυμνα αγαλματίδια της Αφροδίτης και του κιθαρωδού (Απόλλωνα), καθώς και τα μεγαλύτερα αγάλματα της Άρτεμης και της "Ασπασίας". Αριστουργηματικό είναι το άγαλμα της Δήμητρας, άριστης διατήρησης.

ΜΥΡΤΟΣ

Πύργος

Στην ανατολική πλευρά του ποταμού Μύρτου και απέναντι από το χωριό Μύρτο, πάνω στο λόφο του Πύργου ανασκάφτηκε το 1969-70 από τον G. Cadogan, ένας σημαντικός μινωικός οικισμός που άκμασε περισσότερο στα νεοανακτορικά χρόνια. Στην κορυφή του λόφου βρισκόταν ένα μικρό ανάκτορο (αναφέρεται και ως έπαυλη), όμοιο με των Γουρνιών, με εξαίρετη θέα και αξιόλογη αρχιτεκτονική.

Στη νότια πλευρά του μικρού ανακτόρου απλώνεται μια πλακόστρωτη αυλή, στην οποία υπήρχε μια ΜΜ κτιστή δεξαμενή νερού, που καταχώστηκε όταν κατασκευάστηκε η αυλή. Ένας πομπικός δρόμος διασχίζει την αυλή παράλληλα με την πρόσοψη του μεγάρου. Η νότια πρόσοψη του κτιρίου έχει χτιστεί με πελεκητές πέτρες. Δύο κίονες και ένας πεσσός στήριζαν ένα εξώστη στον όροφο. Η κύρια είσοδος είναι στη ΝΔ. γωνία. Σε ένα ιερό βρέθηκαν περίεργα σωληνωτά σκεύη, αξιόλογα πήλινα αγγεία, σφραγίδες και μια πινακίδα σε Γραμμική Α γραφή. Η έπαυλη-μικρό ανάκτορο είχε και άλλα σπουδαία αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως ένα θρονίο από αλάβαστρο.

Φούρνου Κορυφή

Στη νότια παραλία της Ιεράπετρας, πάνω στην κορυφή και στην πλαγιά. ενός ψηλού λόφου που βλέπει στο Λιβυκό πέλαγος βρίσκεται ο προανακτορικός μινωικός οικισμός ανασκάφτηκε το 1968-69 οπό τον P. Warren, που δημοσίευσε την ανασκαφή το 1974.

Στην πρώτη φάση ο οικισμός είχε μικρή έκταση και περιλάμβανε λίγα δωμάτια ακανόνιστα κτισμένα. Στη δεύτερη φάση ο οικισμός καλύπτει, ακόμη μεγαλύτερη έκταση. Ουσιαστικά αποτελεί αδιάσπαστο σύνολο ακανόνιστων κτιρίων και δωματίων, με στενά περάσματα ανάμεσα τους. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι κυρίως με πέτρες, αλλά και με πλίνθους και είχαν κόκκινο επίχρισμα. Ένα από τα κτίρια ήταν ιερό, στο οποίο βρέθηκε η περίφημη "Θεά της Μύρτου". Σε ένα άλλο δωμάτιο βρέθηκαν κεραμικοί τροχοί. Από τα κινητά ευρήματα αναφέρονται πολλές δεκάδες πήλινων αγγείων των ρυθμών Κουμάσας και Βασιλικής, χάλκινα εγχειρίδια, σφραγίδες, λίθινα εργαλεία κ.ά. Ο οικισμός καταστράφηκε στο τέλος της δεύτερης προανακτορικής περιόδου και η θέση δεν κατοικήθηκε ξανά.

ΜΑΛΛΕΣ (αρχ. ΜΑΛΛΑ)

Η αρχαία πόλη Μάλλα ήταν ανεξάρτητη. Τα ερείπια της εντοπίζονται στη θέση του χωριού Μάλλες (με το ίδιο όνομα). Τα νομίσματα της εικόνιζαν ένα αετό και την κεφαλή του Δία, που ήταν και ο θεός που λατρευόταν στην πόλη με το όνομα Μοννίτιος.

Παλιές εκκλησίες είναι της Παναγίας και του Αγίου Νικολάου. Στη Βενετοκρατία οι Μάλλες ήταν η μεγαλύτερη κώμη στην επαρχία Ιεράπετρας. Ένα μεγάλο βενετσιάνικο σπίτι δέσποζε στην κώμη μέχρι την καταστροφή του από τους Τούρκους το 1821.

ΜΕΣΕΛΕΡΟΙ (αρχ. ΩΛΕΡΟΣ)

Η μικρή αρχαία πόλη Ωλερος βρισκόταν στη θέση του σημερινού χωριού Μεσελέροι. Στην πόλη γιορταζόταν η Ωλερία Αθηνά. Πολύ νωρίς υποτάχθηκε στην Ιεράπυτνα. Η θέση της είναι ψηλή και στρατηγική και έχει ορατότητα και στο Κρητικό και στο Λιβυκό πέλαγος.

ΕΠΑΡΧΙΑ ΣΗΤΕΙΑΣ

Λίγοι τόποι στην Κρήτη και ελάχιστοι στην Ελλάδα έχουν να επιδείξουν τόσο πλούσια πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά, όσο η επαρχία Σητείας, η ανατολικότερη και η πιο απομονωμένη περιοχή της Κρήτης, αλλά και η μεγαλύτερη και έκταση και πληθυσμό του νομού Λασιθίου. Το όνομα έχει πάρει από την πρωτεύουσα της, τη Χώρα της Σητείας.

Στην περιοχή της Σητείας άκμασαν πολλά και μεγάλα κέντρα του μινωικού πολιτισμό: η Ζάκρος με το ανάκτορο της, το Παλαίκαστρο, ο Μοχλός και η Ψείρα, η Αγια-Φωτιά και ο Πετράς, το Χαμέζι και ο Μακρύγιαλος. Μεγάλες πόλεις των ιστορικών χρόνων επίσης άκμασαν στην περιοχή: η ΄Ιτανος, η Πραισός και η Ητεία, καθώς και το νησάκι Λευκή (Κουφονήσι) . Στα βυζαντινά χρόνια και στη Βενετοκρατία τα μοναστήρια της Παναγίας Ακρωτηριανής (Τοπλού) και του Καψά., το κάστρο της Καζάρμας στην πρωτεύουσα Σητεία και οι επαύλεις στην Εθιά και στις Λίθινες στέκουν μάρτυρες της ένδοξης ιστορίας. Η επαρχία Σητείας μαζί με την επαρχία Ιεράπετρας αποτελούσε χωριστό διοικητικό διαμέρισμα.

Στην Τουρκοκρατία πολλά χωριά και η ίδια η Χώρα καταστράφηκαν πολλές φορές από πειρατές. Στα χρόνια της Επανάστασης κατοικούσαν πολλοί Τούρκοι στην επαρχία. Απελευθερώθηκε από το επαναστατικό σώμα του Τσουδερού.

Οι κάτοικοι της επαρχίας Σητείας είναι φιλήσυχοι. φιλόμουσοι, γλεντζέδε ς και εργατικοί.

ΜΟΧΛΟΣ

Σήμερα είναι ένα μικρό νησί κοντά στην παραλία, αλλά στη Μινωική Εποχή ήταν χερσόνησος, και διέθετε δυο λιμάνια. Τις ανασκαφές έκαναν το 1908 ο R. Seager και το 1971 ο Κ.Δαβάρας..

Το μικρό νησάκι και η απέναντι του στεριά κατοικήθηκαν από τα " νεολιθικά χρόνια και σε όλες τις φάσεις της Μινωικής Εποχής και ξανακατοικήθηκε στα ελληνορωμαϊκά και στα Βυζαντινά χρόνια.

Στο δυτικό μέρος του νησιού βρίσκεται το προανακτορικό νεκροταφείο με τάφους που κατασκευάστηκαν κάτω οπό στέγαστρα βράχων και είχαν τη μορφή των μικρών ορθογώνιων κτισμάτων με δύο δωμάτια. Άλλες ταφές είχαν γίνει σε λάκκους και κοιλότητες του εδάφους. Οι τάφοι του Μοχλού έδωσαν το μεγαλύτερο και πλουσιότερο ^σύνολο χρυσών κοσμημάτων της περιόδου. Σπουδαία ευρήματα ήταν ένα χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι, οι σφραγιδόλιθοι και τα λίθινα αγγεία.

Στο νότιο μέρος του νησιού είναι ο οικισμός και τα νεκροταφεία (λαξευτών τάφων με ταφές σε σαρκοφάγους και ταφικούς πίθους) των παλαιοανακτορικών και νεοανσκτορικών χρόνων και στα Βόρεια ο ελληνορωμαϊκός και ο βυζαντινός οικισμός

ΨΕΙΡΑ

Ο ναυτικοεμπορικός οικισμός και το νεκροταφείο του βρίσκονται πάνω στο ομώνυμο νησί στον κόλπο Μεραμπέλλου. Ανασκάφτηκε από τον R. Seager το 1909 και το 1986 κ. ε. από τους Ph. Betancurt και Κ.Δαβόρα.

Το νησί κατοικήθηκε σε όλες τις φάσεις της Μινωικής Εποχής. O οικισμός βρίσκεται στο ανατολικό μέρος του νησιού. Απλώνεται πάνω σε γλωσσίδα ξηράς, που προβάλλει στη θάλασσα σχηματίζοντας λιμάνι. Στο κέντρο του οικισμού υπάρχει πλατεία γύρω από την οποία χτίζονταν τα σπίτια, μερικά από τα οποία είχαν ανάγλυφες τοιχογραφίες.

Ακόμη έχουν ανασκαφτεί 30 τάφοι διαφόρων τύπων χρονολογούμενοι από την προανακτορική μέχρι τη νεοανακτορική περίοδο.

Από τις ανασκαφές προήλθαν θαυμάσια αγγεία και άλλα αντικείμενα.

ΧΑΜΑΙΖΙ

Στο ύψωμα Σουβλωτό Μουρί, δυτικά από το ομώνυμο χωριό της Σητείας. Ανασκάφτηκε από το Στέφανο Ξανθουδίδη το 1903 και τον Κ. Λάβαρο το 1971 ένα μοναδικό ελλειψοειδές κτίριο.

Το ελλειψοειδές κτίριο είναι μοναδικό στη μινωική Κρήτη για το σχήμα του, που οφείλεται στη μορφολογία του εδάφους στην κορφή του λόφου όπυ έχει ιδρυθεί. Τα δωμάτια διευθετούνται γύρω από μια μικρή αυλή που έχει στο κέντρο της μια κυκλική κτιστή/λαξευτή δεξαμενή και υδαταγωγό. Στην ανασκαφή του 1971 ανακαλύφθηκαν σε βαθύτερα στρώματα λείψανα κτιρίων των προηγουμένων περιόδων. Από τα ευρήματα αναφέρονται πήλινα αγγεία, σκεύη και ειδώλια, χάλκινα εργαλεία και τμήμα πήλινης τράπεζας προσφορών. Το κτίριο χρονολογείται στην τελευταία φάση της προανακτορικής περιόδου και ήταν αγροικία. Ο Ν ι κ. Πλάτων το θεωρούσε ιερό κορυφής. :

ΣΗΤΕΙΑ

Η όμορφη παραθαλάσσια μικρή πόλη Σητεία είναι η πρωτεύουσα και το κέντρο της ζωής της επαρχίας. Το ονομαστής πόλης προέρχεται οπό την Ητεία, αρχαία πόλη, που ίσως ταυτίζεται με την ελληνιστική πόλη που πρόσφατα ανακαλύφθηκε στη θέση Τρυπητός ανατολικά από την πόλη. Στα Η Βυζαντινή και Ενετική πόλη βρισκόταν στη θέση της σημερινής και ήταν έδρα επισκοπής. Στα χρόνια της Βενετοκρατίας ήταν έδρα του διαμερίσματος Σητείας, στο οποίο υπάγονταν και η καστελανία της Ιεράπετρας και προόδευσε πολύ. Από εδώ κατάγεται ο μεγάλος Έλληνας ποιητής Βιτσέντζος Κορνάρος, που έγραψε το αριστουργηματικό-επικολυρικό ποίημα "Ερωτόκριτος".

Η πόλη υπέφερε από τις επιδρομές του Μπαρμπαρόσσα και το 1648 πολιορκήθηκε από τους Τούρκους και εγκαταλήφθηκε από τους κατοίκους της, που κατέστρεψαν και τ” τείχη και σπουδαιότερα κτίσματα της. Για δυο αιώνες έμεινε ακατοίκητη. Η θέση των ερειπίων της παλιάς πόλης αγοράστηκε με ενέργειες των πασάδων Αβνή και Κωστή Αδοσίδη, και χτίστηκε η νέα πόλη που οι Τούρκοι ονόμασα Αβνιέ και οι Έλληνες Λιμάνι της Σητείας.

Σήμερα είναι η έκτη σε μέγεθος πόλη της Κρήτης, με γρήγορη οικονομική και τουριστική ανάπτυξη.

Από τα. μνημεία της ιστορίας της πόλης σώζονται μόνο το φρούριο Καζάρμας, (διοκητήριο και στρατώνας) που ιδρύθηκε στη βυζαντινή περίοδο και επιδιορθώθηκε στη Βενετοκρατία και στην Τουρκοκρατία. Σήμερα έχει αναστηλωθεί και χρησιμοποιείται για καλλιτεχνικές εκδηλώσεις.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Βρίσκεται στην αρχή του δρόμου που οδηγεί προς την Ιεράπετρα. περιλαμβάνει εκθέματα από όλη την επαρχία Σητείας, που καλύπτουν περίοδο 4.500 χρόνων. Είναι το τρίτο σε μέγεθος Μουσείο της Κρήτης. Η έκθεση είναι χωρισμένη σε τέσσερις κύριες ενότητες: την ενότητα της Μινωικής περιόδου, την ενότητα Ζάκρου, την ενότητα της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής περιόδου, την ενότητα της Ελληνιστικής και Ελληνορωμαϊκής περιόδου

- Μινωική ενότητα: Τα σημαντικότερα εκθέματα είναι τα πήλινα αγγεία από το νεκροταφείο Αγίας Φωτιάς, τα ειδώλια από τα ιερά κορυφής, τα πήλινα και λίθινα αγγεία από το Μοχλό, τα πήλινα αγγεία της Ψείρας, τα ευρήματα από την πόλη του Πάλα ι κάστρου καθώς και πήλινες σαρκοφάγοι από διάφορες θέσεις.

- Ενότητα Ζάκρου: Πήλινα αγγεία και πιθάρια, λίθινα αγγεία και λύχνοι, ένας πήλινος ληνός (πατητήρι), ένα χάλκινο πριόνι και μια εγχάρακτη πινακίδα της Γραμμικής Α γραφής.

- Ενότητα Γεωμετρικής - Αρχαϊκής περιόδου: Πήλινα αγγεία, ειδώλια, ανάγλυφα πλακίδια και κοσμήματα.

- Ενότητα Ελληνιστικής και Ελληνορωμαϊκής περιόδου: πήλινα αγγεία και άλλα αντικείμενα, μολύβδινα, χάλκινα και σιδερένια αντικείμενα, νομίσματα διαφόρων πόλεων, κοσμήματα και ένα μικρό ακέφαλο αγαλματίδιο Πάνος. Ακόμη αντικείμενα καθημερινής χρήσης και ένα κεφάλι αγάλματος από το Κουφονήσι, καθώς και ευρήματα από τον Τρυπητό Σητείας.

Στον προθάλαμο του Μουσείου εκτίθεται ένα μοναδικό αριστούργημα, το χρυσελεφάντινο ειδώλιο ανδρικής μορφής από το Πάλα[κάστρο.

ΠΕΤΡΑΣ

Ερ ί σκέτα ι 500 μ. ανατολικά από την πόλη της Σητείας. κοντά στη θάλασσα σε τέσσερις χαμηλούς λόφους. Έγινε δοκιμαστική ανασκαφή στις αρχές του αιώνα. Το 1986 άρχισε συστηματική ανασκαφή από τη Μ.Τσιποπούλου.

Η θέση κατοικήθηκε και σε προηγούμενες περιόδους. Τα αποκαλυπτόμενα κτίρια ανήκουν στη νεοανακτορική περίοδο. Η πόλη ήταν οχυρωμένη από τη μεριά της θάλασσας. Τα σπίτια ήταν διευθετημένα σε. άνοδο εξαιτίας ων απότομων κλίσεων. Ανάμεσα στα ευρήματα ξεχωρίζουν ένα πέτρινο πατητήρι σταφυλιών, και πολλά πήλινα αγγεία, από τα οποία αρκετά έχουν εγχάρακτα τεκτονικά σημεία.

ΑΓΙΑ ΦΩΤΙΑ

Το προανακτορικό νεκροταφείο Βρίσκεται στην παραλία του ομώνυμου χωρίου στην τοποθεσία Πάτημα. Το τειχισμένο κτίριο βρίσκεται στο λόφο Κουφωτά, Δ. από το νεκροταφείο. Το νεκροταφείο ερευνήθηκε από τον Κ.Λάβαρα το 1971. Το τειχισμένο κτίριο από τη Μ. Τσιποπούλου το 1564-5.

Εδώ έχει ανασκαφτεί ένα από τα μεγαλύτερα σε αριθμό τάφων (περίπου 300) νεκροταφεία της προϊστορικής Κρήτης. Οι τάφοι είναι λακκοειδείς και θαλαμοειδείς λαξευτοί, θυμίζουν κυκλαδικούς. Περιείχαν πάνω οπό 1500 αγγεία του ρυθμού Πύργου κυρίως, στιλβωτά και εγχάρακτα. Άλλα αγγεία ανήκουν στην ΠΜ II περίοδο. Από τα άλλα ευρήματα αναφέρονται λεπίδες οψιανού και χάλκινα εγχειρίδια και αγγίστρια. Το νεκροταφείο μαρτυρεί τις στενές σχέσεις της Κρήτης με τις Κυκλάδες στο πρώτο μισό της 3ης χιλιετίας.

Το τειχισμένο κτίριο έχει μεγάλες διαστάσεις και μακρόστενη κεντρική ουλή, με εισόδους από τα Δ. και τα Α. Περιβάλλεται από τείχος. Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία είναι η συμμετρία και η κανονικότητα της κάτοιμης. Από τα ευρήματα αναφέρονται λίγα πήλινα αγγεία' και πολλά λίθινα εργαλεία και σκεύη. Χρονολογείται σ-ί^ τέλος της προανακτορικής περιόδου.

ΜΟΝΗ ΊΌΠΛΟΥ

Το μοναστήρι της Παναγίας Ακρωτηριανής είναι από τα σπουδαιότερα και τα ι στορ ι κότερα της Κρήτης. Μετονομάστηκε σε Τοπλού στην Τουρκοκρατία γιατί διέθετε από την εποχή της Ενετοκρατίας ένα κανόνι (στα τουρκικά τοπ) και είχε φρουριακή μορφή, είτε από την ονομασία "Το Πλούσιο Μοναστήρι". Σήμερα ο λαός το λέει "Μεγάλο Μοναστήρι". Βρίσκεται 10 χλμ. ανατολικά από τη Σητεία. Τα τελευταία χρόνια γίνονται σοβαρές εργασίες αναστήλωσης της μονής.

Το Καθολικό της μονής, που τιμάται στο Γενέθλιο της Θεοτόκου και στον Άγιο Ιωάννη τον θεολόγο ιδρύθηκε το 14. αϊ. όπως δείχνουν οι τοιχογραφίες. Στο τέλος του 16. αϊ. το μοναστήρι είχε πάρει τη φρουριακή του μορφή, είχε αποκτήσει πλούτο και κύρος και είχε ιδρύσει πολλά μετόχια σε όλη την Κρήτη. Στις αρχές του 17. αϊ. ανακαινίστηκε από τον ηγούμενο Γαβριήλ Παντόγαλο. Τούρκοι το κατάλαβαν το 1646, το λεηλάτησαν και το διέλυσαν. Το 1704 η Μονή ανακηρύχτηκε Σταυροπηγιακή, αλλά άργησε να αναλάβει. Στην Τουρκοκρατία υπέφερε αντίποινο, από τους Τούρκους γιατί ήταν καταφύγιο των επαναστατών. Λεηλατήθηκε στα χρόνια της Επανάστασης του 1821. Ανάλαβε πάλι στο μέσο του 19 αι. και απόκτησε πλούτη και κύρος.

Στα δυτικά υπάρχει η Πόρτα της Λότζιας από την οποία μπαίνει κανείς σε μια τειχισμένη αυλή, όπου βρίσκονταν οι βοηθητικοί χώροι της Μονής Από την αυλή περνά κανείς στον κυρίως χώρο της Μονής με ένα καμαρωτό διάδρομο που έχει δυο πόρτες: την Πόρτα του Τροχού, πάνω από την οποία υπάρχει ο φονιάς ή ζεματίστρια, και μια εσωτερική με ανάγλυφο σταυρό που τον στηρίζουν δελφίνια.

Στο δίκλιτο ναό είναι φανερή η δυτική αρχιτεκτονική επίδραση. Στο δυτικό εξωτερικό τοίχο υπάρχουν εντοιχισμένα ανάγλυφα του 17ο αι. (1619.) και η περίφημη επιγραφή με τη "Διαιτησία των Μαγνητών".

Στο εσωτερικό του παλιότερου κλίτους σώζονται θαυμάσιες τοιχογραφίες του 14ου και 15ου αι, που διατηρήθηκαν αποσπασματικά.

Μέσα στην εκκλησία, σε μικρή μουσειακή έκθεση φυλάσσονται σπουδαίες εικόνες:

- Η εικόνα "Μέγας ει Κύριε", του 1770, με 61 παραστάσεις εμπνευσμένες από την ευχή των θεοφανείων. Ζωγράφος ο Ιωάννης Κορνάρος.

- II εικόνα του Προδρόμου του ζωγράφου Φρ. Καβερτζά, η εικόνα της "Εις Αδου Καθόδου" του 1636 και η Παναγία "Ρόδον το Αμάραντον" (1771).

- Εικόνες του 1ου. αι. (Παναγία Αμίαντος, Παναγία Βρεφοκρατούσα, Χριστός Ενθρονος, Παντοκράτορας, Τρεις Ιεράρχες, Πέτρος και Παύλος)

ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ (ΑΡΧ. ΙΤΑΝΟΣ)

Μια από τις τρεις (μαζί με την Ιεράπυτνα και την Πραισό) δυνατές πόλεις της ανατολικής Κρήτης. Η ίδρυση της ανάγεται στην προϊστορική εποχή από το μυθικό Ίτανο, έναν από τους Κορύβαντες, ή αποδίδεται σε ένα Φοίνικα Ίτανο. Κάποιοι διαβάζουν το όνομα στη Γραμμική Β γραφή U-ΤΑ-ΝΟ. Ο Ηρόδοτος αναφέρει την πόλη στη διήγηση του για την ίδρυση το 631 της Κυρήνης από τους Θηραίους.

Στα ιστορικά χρόνια η ΄Ιτανος κυριαρχούσε στην περιοχή της Σητείας. Υποτελής της ήταν η πόλη Δραγμός, που τοποθετείται στο Παλαίκαστρο, όπου το διάσημο ιερό του Δικταίου Διός. Μετά την υποταγή (146) της αντιπάλου τους Πραισού από τους Ιεραπυτνίους, άρχισε η διαμάχη των δύο πόλεων για κυριαρχία στην περιοχή. Το 132 ή (122) διευθετήθηκαν οι διαφορές των δύο ισχυρών πόλεων με μεσολάβηση των-Μαγνητών. Η επιγραφή με τη συνθήκη σώθηκε εντοιχισμένη στο καθολικό-του Τοπλού. Είχε έντονες εμπορικές σχέσεις με την Ανατολή και με την Αίγυπτο των Πτολεμαίων. Η πόλη στα κλασικά χρόνια είχε πολλούς ναούς (7ιθηνάς, Τύχης, Ασκληπιού) και έκοβε αργυρά νομίσματα που εικονίζουν την κεφαλή της Αθηνάς, θαλασσινά θέματα ή αετό.

Στα Ελληνορωμαϊκά χρόνια η ΄Ιτανος εξακολούθήσε' να ακμάζει: μετέχει στο Κοινόν των Κρητών και κόβει νομίσματα. Στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο ακμάζει, όπως φαίνεται από τις τρεις παλαιοχριστιανικές βασιλικές που έχουν ανασκαφτεί. Άλλα ορατά ανασκαμμένα μνημεία .είναι η ελληνιστική συνοικία και το νεκροταφείο στο λόφο έξω από την πόλη. Ακόμη μια, νεοανακτορική αγροικία έχει ανασκαφτεί στα νότια της Ιτάνου.

ΒΑΙ

Είναι ένα μοναδικό στην Ελλάδα παραθαλάσσιο φοινικόδασος 2 χλμ. Β. από την Ερμούπολη. Η ονομασία του προέρχεται από τα "βάια" που :στη γλώσσα του λαού σημαίνουν κλαδιά φοίνικα. Για τη δημιουργία του φοινικοδάσους υπάρχουν διάφοροι θρύλοι που θέλουν να έχει φυτρώσει στην Αρχαιότητα από χουρμάδες που έφεραν Φοίνικες έμποροι ή στρατιώτες του Πτολεμαίου, και ακόμη Σαρακηνοί επιδρομείς. Το πιο βέβαιο όμως είναι ότι το δάσος είναι πανάρχαιο αφού αυτό το είδος φοίνικα (Φοίνικας του Θεόφραστου) υπήρχε στη Μινωική Κρήτη, όπως δηλώνεται στην τέχνη.

Το φοινικόδασος αποτελεί πόλο έλξης πολλών επισκεπτών και προστατεύεται ως τόπος ιδιαίτερου φυσικού κάλλους.

ΠΡΑΙΣ0Σ

Η μεγάλη μεσόγεια πόλη Πραισός βρισκόταν στο χωριό Βαβέλοι-Νέα Πραισός και θεωρείται πρωτεύουσα των Ετεοκρητών. Στην επικράτεια της είχε περίπου όλη την επαρχία εκτός από την ανατολική ακτή που κατείχε η ΄Ιτανος και η πόλη Δραγμός (στο Παλαίκαστρο), την οποία οι πραίσιοι υπέταξαν και πήραν το ιερό του Δικταίου Δία στην κυριαρχία τους. Το ιερό αυτό ήταν αιτία διαμάχης με τους Ιτανίους τελικά την Πραισό υπέταξαν οι Ιεραπύτνιοι και την κατέστρεψαν. Η Πραισός ήταν αυτόνομη πλούσια πόλη, όπως δείχνουν οι επιγραφές και τα νομίσματα της στα οποία εικονίζονται ο Δίας νήπιο που θηλάζει αγελάδα, ο Δίας ένθρονος, ο Ηρακλής τοξότης, κεφαλή βοδιού, αίγαγρος κ.α.

Οι ανασκαφές που έγιναν κατά περιόδους τα τελευταία 100 χρόνια, αποκάλυψαν ότι·: η Πραισός κατοικείται από το τέλος της Μινωικής εποχής, και άκμασε κυρίως στα Γεωμετρικά και στα Αρχαϊκά χρόνια. Η πόλη είχε ιδρυθεί πάνω σε τρεις λόφους/ακροπόλεις, στις οποίες σώζεται το τείχος. Η μία ακρόπολη ονομάστηκε "Λόφος/Βωμός", που περιβάλλεται από τέμενος. Στο βωμό θυσιών: βρέθηκαν αξιόλογα αναθήματα: χάλκινες ασπίδες, κράνη, θώρακες κνημίδες, πήλινα και χάλκινα ειδώλια. Από τα ανασκαμμένα μνημεία ενδιαφέρον είναι ένα ελληνιστικό σπίτι, το "Ανδρείον" καθώς και ένα Γεωμετρικό σπίτι χτισμένο με μεγάλες πέτρες. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και μια σειρά, θολωτών τάφων, που μερικοί χρησιμοποιήθηκαν από το τέλος της Μινωικής μέχρι το τέλος της Ελληνιστικής περιόδου.

ΕΤΙΑ:

Παλιό χωριό που υπάρχει από τα Βυζαντινά και Ενετικά χρόνια. Σήμερα υπάγεται στους Αρμένους, σε απόσταση 2 χλμ. από αυτούς. Στη Βενετοκρατία ήταν φέουδο των De Mezzo που έχτισαν την τριώροφη έπαυλη/ πύργο τους, σήμερα γνωστή ως "Σεράγιο", από την εγκατάσταση εκεί στην Τουρκοκρατία ενός Τούρκου αξιωματούχου.

Η έπαυλη περιβαλλόταν από αυλή, από την οποίο σώθηκε μόνο η κρήνη με επιγραφή του 1701, που αναφέρει τον επίσκοπο Μελέτιο Τριβιζά. Πάνω από την είσοδο υπάρχει το ανάγλυφο οικόσημο των De Mezzo.

ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

Το μικρό νησί, η Λεύκη των αρχαίων επιγραφών βρίσκεται απέναντι από τη νότια παραλία της Σητείας, στο Λιβυκό πέλαγος. Εδώ οι ανασκαφές του Νίκου Παπαδάκη αποκάλυψαν ένα μεγάλο συνοικισμό των Ελληνορωμαϊκών χρόνων, με θέατρο, μεγάλο, σπίτια, συγκρότημα δημόσιων λουτρών και ένα ναός. Η πόλη αυτή καταστράφηκε 4ου αι. μ.Χ. Το νησί διεκδικούσαν , η Ιεράπυτνα και η ΄Ιτανος, γιατί ήταν σημαντικός σταθμός αλιείας σπόγγων και επεξεργασίας πορφύρας.

ΠΑΛΑΙΚΑΣΓΡΟ

Η μινωική πόλη έχει ανασκαφτεί στο Ρούσο Λάκκο, στην παραλία Χιόνα Α. από το ομώνυμο χωριό. Σε άλλες θέσεις είναι τα νεκροταφεία της προανακτορικής περιόδου (Άγιος Νικόλαος) και το ιερό κορυφής (Πετσοφάς). Έγιναν στις αρχές του αιώνα από την Αγγλική αρχ. Αποστολή και επαναλήφθηκαν το 1962 και 1984.

Η μινωική πόλη στο Παλαίκαστρο ήταν πλούσια και καλύτερα κτισμένη. Είχε επίσης ρόλο εμπορικό, όπως η Ζάκρος. Η πόλη αποτελέστηκε από πολλές συνοικίες/οικοδομικά τετράγωνα, που καλύπτουν αρκετή έκταση και χωρίζονται από φαρδιούς πλακόστρωτους δρόμους. Τα σπίτια είναι μεγάλα και καλοχτισμένα με εσωτερικά κιονωτά αίθρια και ευρύχωρα δωμάτια, δεξαμενές καθαρμών, πηγάδια, οικιακά ιερά με γύψινα διπλά κερατά καθοσιώσεως, αποθήκες, και ήταν διώροφα. Οι προσόψεις τους ήταν οδοντωτές. Η πόλη διέθετε και σύστημα αποχέτευσης κάτω από τα δάπεδα των δρόμων. Από τα ευρήματα της πόλης διάσημα είναι τα ειδώλια από ελεφαντόδοντο του παιδιού και το καλυμμένο με χρυσάφι ανδρικό.

ΖΑΚΡΟΣ

Στην νοτιοανατολική παραλία της επαρχίας Σητείας, σε μικρό όρμο καλά προφυλαγμένο και με μικρή κοιλάδα. Η πρώτη έρευνα έγινε από τον Άγγλο Hogarth στις αρχές του αιώνα μας. Το 1962 ανακαλύφθηκε και ανασκάφτηκε το τέταρτο μινωικό ανάκτορο από το Ν.Πλάτωνα και τους συνεργάτες του. Η έρευνα συνεχίζεται σε συνοικίες της μινωικής πόλης,

Το ανάκτορο

Η ίδρυση του ανακτόρου στη θέση αυτή εξυπηρέτησε οικονομικούς και εμπορικούς σκοπούς: τον έλεγχο των εμπορικών δρόμων από το Αιγαίο προς την Ανατολή και την Αίγυπτο. Η διάρκεια της ζωής του ανακτόρου ήταν στη δεύτερη και τρίτη νεοανακτορική φάση (150 χρόνια). Μετά την καταστροφή του το 1450 δεν κατοικήθηκε και γι αυτό βρέθηκε ασύλητο. Είναι μικρότερο από τα άλλα - το 1/3 του ανακτόρου της Κνωσού σε έκταση. Έχει αρκετές ιδιομορφίες.

Η δυτική πτέρυγα ήταν προορισμένη για τη θεότητα. Εδώ ήταν το Κεντρικό Ιερό με θρανία και κόγχη για τα είδωλα και δεξαμενή καθαρμών. Δίπλα ήταν το θησαυροφυλάκιο, στο οποίο μέσα σε κιβωτιόσχημες θήκες φυλάσσσονταν μερικά μοναδικά τεχνουργήματα, κυρίως λίθινα ρυτά ποικίλων σχημάτων: κωνικά, ωοειδή κ.ά. Ξεχωρίζει ένα από ορεία κρύσταλλο. Κοντά στο ιερό ήταν οι Αποθήκες του, με πιθάρια, αγγεία και σκεύη διάφορα, δύο ελεφαντόδοντα και τάλαντα χαλκού. Δίπλα ήταν το Αρχειοφυλάκιο του ιερού, που περιείχε μαζί με διάφορα αγγεία και τις πήλινες πινακίδες του Γραμμικού Α συστήματος. Το ανατολικό τμήμα της δυτικής πτέρυγας περιλάμβανε μια Αίθουσα Τελετών, που ήταν υπόστυλη με περί στυλό φωταγωγό στο κέντρο, και δίπλα της μια άλλη Αίθουσα. Στην Αίθουσα Τελετών βρέθηκε το λίθινο ρυτό με ανάγλυφη παράσταση ιερού.

Το συγκρότημα στα Ν Δ. της δυτικής πτέρυγας καθώς και ο νότιος τομέας περιλάμβανε εργαστήρια.: χρωστικών ουσιών, αρωματοποιίας, λιθογλυφίας, ελεφαντουργίας και φαγεντιανουργίας.

Στο βόρειο τομέα ήταν τα υπηρεσιακά διαμερίσματα: μια μεγάλη τρίκλιτη αίθουσα θεωρήθηκε μαγειρείο και τραπεζαρία, ενώ στον όροφο της ήταν αίθουσα συμποσίων, όπως δείχνουν τα ευρήματα. Στα ανατολικό της ήταν οι αποθήκες.

Η ανατολική πτέρυγα περιλάμβανε τα βασιλικά διαμερίσματα κατοικίας. Το Μέγαρο του Βασιλιά ήταν μεγάλη αίθουσα με φωταγωγό, πολύθυρο μέγαρο και στοά. Δίπλα του ήταν το μικρότερο Μέγαρο της Βασίλισσας με κιονωτή κλιμακωτή είσοδο και φωταγωγό. Η Αίθουσα του θρόνου ίσως ήταν στον όροφο του Μεγάρου. Ανατολικά από τα βασιλικά διαμερίσματα είναι το συγκρότημα της Αίθουσας της Δεξαμενής. Η κυκλική δεξαμενή με διάμετρο 7 μ. ήταν στεγασμένη ίσως με περιστύλιο. Με σκάλα 8 βαθμίδων γινόταν η άντληση του νερού, ή κατέβαινε κανείς για να κάνει λουτρό, κατά τον ανασκαφέα. Στα Ν. της δεξαμενής είναι μια "Τυκτή Κρήνη'' υπόγεια τετράπλευρη με 15 σκαλοπάτια. Δίπλα στην Κρήνη είναι ένα κτιστό πηγάδι μέσα στο οποίο γίνονταν προσφορές. Εδώ βρέθηκε κύπελλο με ελιές.

Βόρεια από το Μέγαρο της Βασίλισσας ήταν ένα λουτρό κοσμημένο με κιονίσκους και τοιχογραφίες. Βόρεια από τη Δεξαμενή είναι μία αυλή, στην οποία έρχεται κανείς με ράμπα από το Δρόμο της θάλασσας. Σε χαμηλότερο επίπεδο Α από την αυλή ανασκάφτηκαν παλαιοανακτορικά κτίρια. Στην άκρη δίπλα στο δρόμο ήταν ο μεταλλευτικός κλίβανος.

Η πόλη και τα νεκροταφεία

Η μινωική πόλη της Ζάκρου εκτείνεται στους λόφους βόρεια και δυτικά από το ανάκτορο. Πλακόστρωτοι δρόμοι χωρίζουν τα σπίτια. Εδώ είναι οι οικίες Hogarth , που ανασκάφτηκαν στις αρχές του αιώνα.

Τα νεκροταφεία ήταν ταφικά σπήλαια στο Φαράγγι των νεκρών

Επάνω Ζάκρος

Στο δρόμο έξω από το χωριό στα Ν., στη θέση Κούκου Κεφάλι, ανασκάφτηκε μια μινωική αγροικία από το Γ. Σακελλαράκη. Ενδιαφέροντα ευρήματα είναι ένα πατητήρι σταφυλιών, τοιχογραφίες και πιθάρι με επιγραφή της Γραμμικής Α.

ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ