ΛΑΤΩ
Αυτή η σημαντική δωρική πόλη-κράτος της Ανατολικής Κρήτης;, γνωστή και ως "Λατώ η Ετέρα", ήταν χτισμένη σε ορεινή θέση (υψομ. 300 μ.), 3 χλμ. Β. από το κεφαλοχώρι Κριτσά. Το επίνειο της ήταν η "Λατώ προς Καμάραν", στη θέση της σημερινής πόλης του Αγίου Νικολάου. Αν και ίσως το όνομα Λατώ ταυτίζεται με τη ra-to των πινακίδων της Γραμμικής Β, δεν έχουν ανακαλυφθεί μινωικά λείψανα, εκτός από κάποιους θαλαμωτούς τάφους στην Κριτσά. Η πόλη έχει αξιόλογη ιστορία και σπουδαιότατα αρχιτεκτονικά στοιχεία.
Το όνομα της σχετίζεται με τη θεά Λητώ (Λατώ στη δωρική), που λατρευόταν στην πόλη, μαζί με τη θεά των τοκετών Ειλείθυια, την Άρτεμη και τον Ερμή, που εικονίζονταν και στα νομίσματα της. Οι Λάτιοι στον 3ο αι. μετέχουν στο Κοινόν των Κρητών και το 183 είναι ανάμεσα στις κρητικές πόλεις που συνήψαν ειρήνη με τον Ευμενή της Περγάμου. Από τη Λατώ καταγόταν ο ναύαρχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου Νέαρχος.
Οι ανασκαφές, που έγιναν στις αρχές του 20. αϊ. και πιο πρόσφατα από Γάλλους αρχαιολόγους, αποκάλυψαν το κέντρο της πόλης, την Αγορά και μεγάλο τμήμα της πόλης. Τα τείχη της σώζονται σε εντυπωσιακό ύψος και έχουν κατά διαστήματα ισχυρούς πύργους. Η κύρια πύλη έχει τρεις διαδοχικές εισόδους. Από την πύλη ξεκινά ένας ανηφορικός δρόμος με ” σκαλοπάτια και ράμπες, περνά δίπλα από τα εργαστήρια και καταλήγει στην Αγορά η οποία στη μορφή που σώθηκε χρονολογείται στις αρχές των Ελληνιστικών χρόνων. Είναι μια πεντάπλευρη πλατεία έκτασης περίπου 1/2 στρ. Στη Β. πλευρά της είναι το Πρυτανείον 80 θέσεων, του 7ου αι. π.Χ., με 11 βαθμίδες / καθίσματα μήκους 15 μ. και στα νότια μία εξέδρα σε σχήμα Π με πεζούλι/κάθισμα στους τοίχους. Τα δύο κτίσματα προορίζονταν για τους άρχοντες. Από τα Α. ήταν μια δωρική στοά. και στο κέντρο της Αγοράς ένα μικρό ιερό και μια βαθιά δεξαμενή. Στη Β. πλευρά, της Αγοράς, πάνω από τις βαθμίδες, είναι το " κυρίως Πρυτανείον", με την εσχάρα στο κέντρο και τριγύρω πεζούλια. Εδώ συνεδρίαζαν οι κόσμοι και χρησίμευε και ως εστιατόριον. Στα Α. είναι μια περίστυλη αυλή. Τα δωμάτια Β. από το Πρυτανείο ήταν τα αρχεία της πόλης.
Στα νότια της Αγοράς, υπάρχει μια διαμορφωμένη ταράτσα με μεγάλο αναλημματικό τοίχο. Εδώ είναι ο ναός της πόλης, που αποτελείται από τετράγωνο σηκό και ορθογώνιο πρόδομο, του τέλους του 4ου αι. π.Χ. Σώζεται η βάση του λατρευτικού αγάλματος. Μπροστά ήταν ο βωμός των θυσιών με δυο βαθμίδες. Κάτω από τον αναλημματικό τοίχο υπάρχει ένα υπαίθριο θέατρο 350 θέσεων και δίπλα μια εξέδρα με πεζούλια γύρω στους τοίχους.
Έχουν ανασκαφτεί ακόμη μερικά ιδιωτικά σπίτια της πόλης, η οποία αν και χρονολογείται στη μορφή που έχει σήμερα γύρω στο 300. όμως διατηρεί την αρχαϊκή πολεοδομική οργάνωση των πόλεων.