Είναι η νοτιότερη πόλη της Ελλάδας και της Ευρώπης, και η μεγαλύτερη του νομού Λασιθίου. Απέχει 36 χλμ. από τον Άγιο Νικόλαο και 104 από το Ηράκλειο.

Η πόλη έχει χτιστεί στη θέση της αρχαίας Ιεράπυτνας, που είχε και τα ονόματα, Καβούσι, Πύτνα, Κάμιρος. Η ίδρυση της αποδίδεται στον Κύρβα, έναν από τους Κορύβαντες, που ήρθε από τη Ρόδο, στην οποία υπάρχει πόλη Κάμιρος. Πολλά στοιχεία, να φέρουν ο Στράβων και ο Στέφανος Βυζάντιος. Η επικράτεια της πόλης στον 3/2. αι. π.Χ. έφτανε από τον Τσούτσουρο μέχρι .την Άμπελο και κατείχε τη μεγαλύτερη περιοχή από οποιαδήποτε άλλη πόλη. Συμμαχεί με τις άλλες ισχυρές πόλεις (Κνωσσό, Γόρτυνα, Λύκτο, Αρκάδες), με τους Μακεδόνες, τους Ρόδιους και τον Ευμενή της Περγάμου. Προσάρτησε τη γειτονική Λάρισα (στο χωριό Βαινιά), υπέταξε την Πραισό σε συνεργασία με τους Ιτανίους, με τους οποίους άρχισε αγώνα επικράτησης στην ανατολική Κρήτη. Στη διαμάχη τους έβαλαν τέλος οι Ρωμαίοι υποτάσσοντας την Κρήτη. Αλλά και στη Ρωμαιοκρατία η Ιεράπυτνα ακμάζει, γίνεται μια από τις πιο κοσμοπολίτικες πόλεις της αυτοκρατορίας. Αναφέρεται από τον Servius ότι "η εκατόμπολις Κρήτη είχε δυο μόνο πόλεις, την Κνωσό και την Ιεράπυτνα". . ,

Στην πρώτη βυζαντινή περίοδο ήταν έδρα επισκοπής. Υποτάχτηκε στους Σαρακηνούς από τις πρώτες πόλεις και παρακμάζει. Από τη μέση βυζαντινή περίοδο και ύστερα στην ανατολική Κρήτη κυριαρχεί -η Σητεία. Στη Βενετοκρατία η Ιεράπετρα υπήρχει στο διαμέρισμα της Σητείας και τότε χτίστηκε το φρούριο της.

Από την ξακουστή πολιτεία δεν σώζεται σχεδόν τίποτε. Μέχρι και τις αρχές του αιώνα μας όμως πολλά αρχαία μνημεία (δύο σέστρα, ένα αμφιθέατρο, μια "ναυμαχία" ήταν ορατά και οι αρχαιολογικές ανασκαφές επιβεβαιώνουν ότι το κέντρο της ήταν στις θέσεις Βιγλιά, Πόλες, Ποταμούς και Μεγάλη Αλυκή. Οι ξένοι κατακτητές και άλλοι "φιλάρχαιοι" επιδόθηκαν σε συστηματική σύληση των θησαυρών της για να τους μεταφέρουν στην Ιταλία ή Κωνσταντινούπολη ή στην Αγγλία. .

Έτσι σήμερα μπορεί κανείς να θαυμάσει στο Βρετανικό Μουσείο τις περίφημες μαρμάρινες ανάγλυφες σαρκοφάγους, του 1^ου αι. μ.Χ. Στη μια εικονίζονται σκηνές από τη ζωή του μεγάλου ήρωα Αχιλλέα. Κομμάτια άλλης σαρκοφάγου και μαρμάρινοι ανδριάντες βρίσκονται στο Μουσείο Κωνσταντινούπολης. Στο Μουσείο Ηρακλείου φυλάσσεται ο χάλκινος ανδριάντας τηβενοφόρου νέου ελληνορωμαϊκών χρόνων, και στην κρήνη Βemdo στο Ηράκλειο (στην πλατεία Κορνάρου, όπου άλλοτε ο ναός του Σωτήρα) ένα υπερφυσικό ακέφαλο ανδρικό Άγαλμα.

Από τα μνημεία των νεότερων περιόδων μπορεί κανείς να επισκεφτεί το φρούριο Καλέ στο λιμάνι, που χτίστηκε στον 13^ο αι. Ο Καλές είναι ορθογώνια κατασκευή με πύργους στις γωνίες, δεξαμενή νερού, εκκλησία, αποθήκες και κατοικίες. Άλλα μνημεία είναι το Τζαμί με το μιναρέ και μια κρήνη απέναντί του, και η Οθωμανική Σχολή (Μεχτέπι), που σήμερα στεγάζει την Αρχαιολογική Συλλογή της Ιεράπετρας.

Αρχαιολογική Συλλογή

Λειτουργεί προς το παρόν μόνον η αίθουσα των ελληνορωμαϊκών γλυπτών και επιγραφών, ενώ στον προθάλαμο εκτίθεται -η θαυμάσια κιβωτιόσχημη σαρκοφάγος της Επισκοπής με παραστάσεις εκφοράς νεκρού και αιγάγρων.

Στην Ιεράπετρα έχουν βρεθεί πολλά αξιόλογα αγάλματα ελληνορωμαϊκών χρόνων. Ξεχωρίζουν τα ακέφαλα ημίγυμνα αγαλματίδια της Αφροδίτης και του κιθαρωδού (Απόλλωνα), καθώς και τα μεγαλύτερα αγάλματα της Άρτεμης και της "Ασπασίας". Αριστουργηματικό είναι το άγαλμα της Δήμητρας, άριστης διατήρησης.