ΕΛΟΥΝΤΑ (αρχαία ΟΛΟΥΣ)
Η Όλους (-ούντος), της οποίας το όνομα σώθηκε στη σημερινή Ελούντα, ήταν σπουδαία παραθαλάσσια, με δύο φυσικά λιμάνια, πόλη-κράτος της ανατολικής Κρήτης, σχετικά κοντά στη Λατώ με την οποία συχνά βρισκόταν σε διαμάχη, κυρίως εξαιτίας του Αφροδισίου.
Βρισκόταν στη θέση Πόρος, στον ισθμό που ενώνει τη χερσόνησο (σήμερα νησί ύστερα από τη διάνοιξη διώρυγας από τους Γάλλους το 1897) Κολοκύθα με τη στεριά. Το μεγαλύτερο μέρος της πόλης βρίσκεται σήμερα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, λόγω της ανύψωσης της στάθμης της στην ανατολική Κρήτη. Ερείπια φαίνονται στο βυθό. Στα δυτικά του ισθμού έχουν ανασκαφτεί τάφοι της Μινωικής και Κλασικής περιόδου. Οι ανασκαφές έχουν γίνει από Γάλλους και Έλληνες αρχαιολόγους.
Αξιόλογο μνημείο στην Ελούντα είναι η μεγάλη πρωτοβυζαντινή τρίκλιτη με νάρθηκα και κόγχη βασιλική που ανέσκαψε ο Α.Ορλάνδος. Στο κεντρικό κλίτος σώζεται ωραίο ψηφιδωτό δάπεδο, με διακόσμηση γεωμετρικών και φυτικών θεμάτων και ψαριών, καθώς και αναθηματική επιγραφή του 7ου αι.
Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν ένα ξόανο της θεάς Αρτέμιδος Βριτομάρτεως. Στην ίδια περιοχή τρέπει να υπήρχε ένα ιερό, στο οποίο ανήκε ένας πλούσιος αποθέτης γεμάτος αφιερώματα των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, του ροδιακού εργαστηρίου, που ανέσκαψε ο Ν. Πλάτων : πήλινες προτομές θεών, μια κουροτρόφος, μια άλλη θεά με πόλο στο κεφάλι, μια ένθρονη θεά, πήλινα ειδώλια πουλιών, μιας σειρήνας, χοίρων και χελωνών, καθώς και πολλούς λύχνους. Ένας λύχνος είναι ένα σπάνιο "πολύφωτο" με εβδομήντα μύξες (οπές) στην περιφέρεια του.
Στη θέση Λενικά, στα σύνορα των πόλεων Ολούντος και Λατούς προς Καμάραν ήταν το Αφροδίσιον: ένα δίχωρο τετράγωνο ιερό του 2. αϊ. αφιερωμένο στον Άρη και την Αφροδίτη, που χτίστηκε στη θέση αρχαιότερου Αφροδισίου του 8. αϊ. Οι δύο χώροι είχαν κοινό προστώο, την "παστάδα" Κάτω από το δάπεδο της παστάδας ανακαλύφθηκε η εσχάρα και μια βάση κολόνας του αρχαίου Αφροδισίου.
Η Ελούντα σήμερα είναι ένα οπό τα σημαντικότερα τουριστικά κέντρα της Κρήτης με μεγάλα ξενοδοχεία.