Η κατανάλωση προϊόντων, υπηρεσιών και πολιτιστικών αγαθών βρίσκεται σήμερα περισσότερο παρά ποτέ, στο επίκεντρο της επικαιρότητας.

Οι καταναλωτικές μας συνήθειες, καθώς και τα καταναλωτικά πρότυπα, που διαμορφώνονται στη σύγχρονη αγορά, χωρίς να γνωρίζουμε ακόμα σ’ όλο το εύρος  τους τις μελλοντικές συνέπειές τους, σε  συνδυασμό με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας και την εντεινόμενη παγκοσμιοποίηση της αγοράς, αποτελούν θέματα προς μελέτη, ανάλυση και αξιολόγηση.

Πολλά τα ερωτήματα που αν τα γενικεύσουμε έχουν να κάνουν με τα μεγάλα προβλήματα της σύγχρονης ανθρωπότητας: την ανασφάλεια στην απασχόληση, τις προσπάθειες χειραγώγησης ατόμων και λαών, τις οικολογικές αβεβαιότητες, τα προβλήματα  ανεργίας.

Η Αγωγή των Καταναλωτών κάθε ηλικίας και ιδιαίτερα των νεαρών καταναλωτών είναι μέλημα όλων των κοινωνικών, πολιτικών, πολιτιστικών και εκπαιδευτικών φορέων ενός συνόλου, που στοχεύει στη δημιουργία καταναλωτικής συνείδησης. Ιδιαίτερα ως εκπαιδευτική διαδικασία θα βοηθήσει τους μαθητές να δημιουργήσουν , για τον εαυτό τους και το κοινωνικό σύνολο, μια ασπίδα προστασίας, ως πρόληψη απέναντι στις αρνητικές συνέπειες που έχει άμεσα ή μακροπρόθεσμα η αλόγιστη κατανάλωση.

Στις σελίδες που ακολουθούν θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε έννοιες όπως παραγωγή, προώθηση, προσφορά και κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών. Τις σχέσεις που δημιουργούνται σε μια τέτοια οικονομική δραστηριότητα, τα προβλήματα , τις λύσεις που δίνονται καθώς και την αναγκαιότητα μιας οργανωμένης και συστηματικής αντιμετώπισής τους στα πλαίσια των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων.

Α. Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ

 Η Αγωγή του Καταναλωτή δεν είναι απομονωμένη ενέργεια. Είναι μια διαμεσολαβητική ενέργεια μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης.

Ανάμεσα στο μηχανισμό της παραγωγής και σ’ αυτόν της κατανάλωσης (Σχήμα 1) τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται ένας άλλος μηχανισμός αυτός της προώθησης των υλικών ,πολιτισμικών αγαθών και υπηρεσιών. Η δράση του μηχανισμού αυτού της προώθησης (διαφήμιση, marketing, έρευνα αγοράς, το νέο στυλ ζωής, η μόδα , κλπ.) διαδραματίζει σήμερα ένα καθοριστικό ρόλο στη λειτουργία  της οικονομίας.

Ο μηχανισμός αυτός συνίσταται, από τη μια πλευρά, στο να δώσει στους καταναλωτές τις απαραίτητες πληροφορίες για αγαθά και υπηρεσίες που έχουν ανάγκη, και από την άλλη με μια διάχυση και διαχείριση των πληροφοριών αυτών –ενδεχομένως και διαστρέβλωση- να δημιουργήσει –και ενδεχομένως να διαστρεβλώσει- τις ανάγκες, τις προτιμήσεις και τις προτεραιότητες των καταναλωτών.

Όλη αυτή η διαδικασία διαμορφώνει πρότυπα καταναλωτικής συμπεριφοράς και γενικότερα πρότυπα ζωής. Δημιουργεί όμως και ένα πρόβλημα : το πρόβλημα της σύγχυσης. Σύγχυση λόγω της πληθώρας των αντιφατικών και ενδεχομένως παραπλανητικών πληροφοριών και μηνυμάτων, παραπλανητικών και αντιφατικών προτύπων. Σύγχυση λόγω της πολυμορφίας των μέσων ενημέρωσης (έντυπα, TV, H/Y, INTERNET κλπ.).

Η σύγχυση αυτή οδηγεί σε ένα απερίσκεπτο καταναλωτισμό, σ’ έναν αποπροσανατολισμό και σε μια στρεβλή διοχέτευση των αναγκών. Το όλο πρόβλημα θα μπορούσε να οριστεί και ως άγνοια των βασικών όρων μιας ορθολογικής και ισόρροπης κατανάλωσης, που θα στηρίζεται στη γνώσης των αναγκών, στη γνώση της χρησιμότητας, τη γνώση της αξίας και της τιμής, της ποιότητας, της ασφάλειας και των επιπτώσεων στην υγεία, στο περιβάλλον κοκ.

Αποτέλεσμα τώρα των προβλημάτων σύγχυσης    και της άγνοιας είναι η αποδυνάμωση όλων εκείνων που έχουν περιορισμένη πρόσβαση στην πληροφορία και στο ίδιο το προϊόν, δηλαδή στην αποδυνάμωση των ήδη οικονομικά αδυνάτων.

Στο πρόβλημα αυτό έρχεται να παρεμβληθεί αυτό που ονομάζουμε καταναλωτική παρέμβαση(Σχήμα 2). Η καταναλωτική παρέμβαση είναι ένας μηχανισμός που μεσολαβεί ανάμεσα στην προώθηση των αγαθών και την κατανάλωση και προσπαθεί να αναδιατάξει τους όρους και να δώσει  κάποιες λύσεις στα  προβλήματα που δημιουργούνται κατά τη διάρκειά της.

Αυτή δε,  προσδιορίζεται από πολλές παραμέτρους σε κάθε χώρα: τις οικονομικές συνθήκες, το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης, το πολιτικό και εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας, την πολιτιστική παράδοση, την κουλτούρα, τις κοινωνικές και πολιτισμικές σχέσεις, αξίες και διαφορές.

Έτσι, στο επίπεδο της πολιτικής που εφαρμόζει κάθε χώρα, αλλά και στα πλαίσια της Ε.Ε., γίνεται μια προσπάθεια να ρυθμιστούν οι όροι στις σχέσεις του καταναλωτή με τα προσφερόμενα προϊόντα, αγαθά και υπηρεσίες, και να προστατευθεί αυτός όπου  είναι απαραίτητο.

Θα μπορούσαμε να πούμε πως η διαδικασία της Αγωγής του Καταναλωτή στηρίζεται σε τρεις γενικές ενέργειες, δράσεις, διαδικασίες:

·        Την κοινωνικοποίηση: τι έχει γίνει στα πλαίσια της οικογένειας, του σπιτιού, της κοινότητας, της παρέας, εκεί γενικά που ο νέος καταναλωτής κινείται πριν το σχολείο.

·        Το σχολείο και στις τρεις βαθμίδες του και

·        Στην κατάρτιση των εκπαιδευτικών που αναλαμβάνουν να εκπαιδεύσουν το νέο καταναλωτή.

Η συστηματική παρέμβασή μας μπορεί να γίνει καλύτερα στο σχολείο και στην κατάρτιση των εκπαιδευτικών, χωρίς να αγνοούμε και την κοινωνικοποίηση.

Γιατί όμως το σχολείο ;

- Γιατί υπάρχει η υποχρεωτική φοίτηση και εκεί μπορούμε να βρούμε συγκεντρωμένα τα παιδιά .

 - Γιατί εκεί δίνεται η δυνατότητα συστηματικής δράσης.

 - Γιατί συνιστά σημαντικό τόπο κατανάλωσης και εμπειρίας πάνω σ’ αυτήν και

-  Γιατί αποτελεί τόπο αλληλεπίδρασης των καταναλωτικών προτύπων και συμπεριφορών.

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο γίνεται αμέσως αντιληπτό το πόσο μεγάλη σημασία έχει η ενημέρωση και η εκπαίδευση του σύγχρονου καταναλωτή και ιδιαίτερα του νέου καταναλωτή.

Πώς όμως ξεκίνησε και ποια ήταν η πορεία και η εξέλιξη της Α.τ.Κ. μέσα στο χρόνο;

Ιστορική εξέλιξη της Εκπ/σης του Καταναλωτή

Παραδοσιακά η εκπ/ση του καταναλωτή αφορούσε την ανάλυση του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος έπαιρνε την απόφαση να καταναλώνει προϊόντα με ορθολογικά κριτήρια, όπως το ατομικό του εισόδημα και να αντιμετωπίζει κριτικά τα δικαιώματα και τις ευθύνες που προέρχονται από την καταναλωτική του συμπεριφορά.

Από το 1960 μέχρι και το 1980 η συζήτηση περιστρέφεται  γύρω από την ιεράρχηση των αναγκών, της οικονομικής χρησιμότητας, την ενίσχυση και προστασία του καταναλωτή –με την ίδρυση καταναλωτικών οργανώσεων, την προσαρμογή της νομοθεσίας και τέλος την ανάπτυξη κοινωνικής και περιβαλλοντικής ευθύνης.

Στο τέλος, δε, της δεκαετίας του ΄80 έγιναν και προσπάθειες για ελεγχόμενη κατανάλωση και την παρουσίαση των επιδράσεων-αποτελεσμάτων της αλόγιστης σπατάλης των φυσικών ενεργειακών πόρων.

Στη δεκαετία του ΄90 διαμορφώνονται τρεις τάσεις:

-Η οικονομική (εισοδηματικά κίνητρα για την αλλαγή της συμπεριφοράς του  καταναλωτή).

-Η ηθική (ευθύνες απέναντι στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον).

-Η πολιτική (διαμόρφωση καταναλωτικής συνείδησης).